از منابع وحی استفاده می‌شود که تمامی امور تقدیر شده است. اما تقدیری که در محدوده اختیار انسان خدشه‌ای وارد نمی‌شود.

تردیدی نیست که اختیار بشر نامحدود نیست و در بسیاری از امور انسان هیچ اختیاری ندارد. از حرکتهای اتم‌های بدن گرفته یا حرکتهای کیهانی، همه و همه خارج از اختیار و حتی آگاهی انسان است. آمدن انسان به این دنیا و رفتن او از این عالم نیز به اختیار انسان نیست و…

اما مسلما آن چه مربوط به سعادت و کمال انسان است، در حیطه اختیار اوست. اوست که راه درست از نادرست را برمی‌گزیند، اوست که…

مرزبندی یاد شده در اختیار انسان، مستلزم این است که تقدیر دو حوزه داشته باشد، حوزه‌ای که آدمی نقشی در آن ندارد و حوزه‌ای که در ارتباط با اختیار انسان است.

اجل و زمان تعیین شده برای زندگی هر انسانی را خداوند مقدر می‌فرماید.

در بسیاری از روایات، رزق و روزی نیز همچون اجل و حتی بالاتر از اجل شمرده شده است. نتیجه این روایات این است که طلب انسان، نقشی در کم و زیاد شدن روزی او ندارد.

به برخی از این روایات توجه کنید.

قال رسول اللَّه صلّى اللّه علیه و آله: الرّزق یطلب العبد اشدّ طلباً من أجله.

روزی شدیدتر از اجل در پی بنده می‌آید.

عن النّبی صلّى اللّه علیه و آله انّه قال: لو انّ عبداً هرب من رزقه لاتّبعه رزقه حتّى یدركه كما انّ الموت یدركه.

اگر بنده‌ای از روزیش بگریزد، روزیش به دنبال او خواهد آمد تا او را پیدا کند، همچنان که مرگ (در پی انسان می‌آید و او را) پیدا می‌کند.

فَالرِّزْقُ مَقْسُومٌ‏ وَ هُوَ یأْتِی ابْنَ آدَمَ عَلَى أَی سِیرَةٍ سَارَهَا مِنَ الدُّنْیا لَیسَ تَقْوَى مُتَّقٍ بِزَائِدِهِ وَ لَا فُجُورُ فَاجِرٍ بِنَاقِصِهِ وَ بَینَهُ وَ بَینَهُ سِتْرٌ وَ هُوَ طَالِبُهُ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ یفِرُّ مِنْ رِزْقِهِ لَطَلَبَهُ رِزْقُهُ كَمَا یطْلُبُهُ الْمَوْتُ

روزی قسمت شده است و فرزند آدم هر راهی را پیش گیرد، باز هم روزی به او می‌رسد. نه تقوا و بندگی متقی زیاد کننده روزی است و نه معصیت گنه‌گار کم کننده آن است. میان آدم و روزی او پرده‌ای است (که نمی‌گذارد روزیش را ببیند) و از همین رو آدم جویای روزی است. اگر یکی از شما از روزیش بگریزد، روزیش او را می‌جوید و به او می‌رسد، همچنان که مرگ در پی آدمی است.

قال أمیر المؤمنین علیه السلام: لن یفوتك ما قسّم لك فأجمل فی الطلب.

آن چه را که خدا برای تو تقسیم کرده، هرگز از دست نخواهی دارد، پس در جستجوی روزی (افراط نکن و) به نیکویی (و بزرگواری‌) آن را طلب کن، (نه حریصانه).

قال أبو عبد اللّه علیه السلام: لو كان العبد فی جحر لأتاه اللَّه برزقه فأجملوا فی الطلب.

اگر بنده در سوراخی باشد، باز هم خداوند روزیش را می‌رساند پس در جستجوی روزی (افراط نکن و) به نیکویی (و بزرگواری‌) آن را طلب کن، (نه حریصانه).

قال علی علیه السلام: من لم یعط قاعداً لم یعط قائماً.

کسی که نشسته (و بدون فعالیت) روزیش داده نشود، ایستاده (و با تلاش هم) روزیش داده نخواهد شد.

یا ابن مسعود لا تهتمّ للرّزق فانّ اللَّه تعالى یقول- و ما من دابّة فی الأرض إلّا على اللَّه رزقها- و قال- و فی السّماء رِزْقُكم و ما تُوعَدُون- و قال- و انْ یمْسَسك اللَّه بِضُرّ فلا كاشفَ لَهُ الّا هُوَ وَ انْ یمْسَسكَ بِخَیرٍ فَهُوَ على كلِّ شَى‏ءٍ قَدیر.

نگران روزی نباش زیرا خداوند تعالی می‌فرماید و هیچ جنبده‌ای نیست مگر این که روزیش بر عهده خداست و نیز فرموده است روزی شما و آن چه وعده داده می‌شوید، در آسمان است و فرموده است و اگر خدا تو را آسیب و گزندی رساند، کسی جز او برطرف کننده آن نیست، و اگر تو را خیری رساند [حفظ و دوامش فقط به دست اوست]؛ پس او بر هر کاری تواناست.

الصّحیفة السجادیة على صاحبها آلاف الصّلاة و السّلام و التّحیة: جعل لكلّ روح منهم قوتا معلوما مقسوما من رزقه لا ینقص من زاده ناقص و لا یزید من نقص منهم زائد

خداوند برای هر جانداری از خلایق توشه معلوم و تقسیم شده‌ای از رزقش قرار داده. روزی کسی را که او زیاد کند دیگری نمی‌تواند بکاهد و روزی کسی که او کم کرده دیگری نمی‌تواند بیفزاید.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنْ صِحَّةِ یقِینِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ- أَنْ لَا یرْضِی النَّاسَ بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا یلُومَهُمْ عَلَى مَا لَمْ یؤْتِهِ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یسُوقُهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا یرُدُّهُ كَرَاهِیةُ كَارِهٍ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ كَمَا یفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَأَدْرَكَهُ رِزْقُهُ كَمَا یدْرِكُهُ الْمَوْتُ

از نشانه‌های درستی یقین مرد مسلمان این است که مردم را به ناخشنودی خدا، خشنود نکند و آنان را بر آن چه که خدا به آنان نداده سرزنش نکند. زیرا حرص حریصی روزی را به طرف آدمی نمی‌آورد و بی‌میلی کراهت دارنده‌ای آن را باز نمی‌گرداند و اگر یکی از شما از روزیش فرار کند، همانند فرار از مرگ باز هم روزیش او را می‌یابد، همچنان که مرگ او را در می‌یابد.

رزقك یطلبك فأرح نفسك من طلبه.

روزیت تو را می‌طلبد. پس خود را از طلب روزی آسوده کن (و تلاش بی‌جا ننما)

قال علیه السلام: لكلّ رزق سبب فأجملوا فی الطلب.

هر روزی سببی دارد. پس در جستجوی روزی (افراط نکن و) به نیکویی (و بزرگواری‌) آن را طلب کن، (نه حریصانه).

عجبت لمن علم انّ اللَّه قد ضمن الأرزاق و قدّرها و انّ سعیه لا یزیده فیما قدّر له منها و هو حریص دائب فی طلب الرّزق.

در شگفتم نسبت به کسی که می‌داند خداوند واقعا رزقها را معین و ضمانت کرده و می‌داند تلاش او روزی مقدر شده را بیشتر نمی‌کند، اما باز هم او حریص است و خود را در طلب روزی خسته می‌کند.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع كَثِيراً مَا يَقُولُ اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنِ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ وَ كَبُرَتْ مُكَايَدَتُهُ أَنْ يَسْبِقَ مَا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ يَزْدَادَ امْرُؤٌ تغييرا [نَقِيراً] بِحِذْقِهِ وَ لَنْ يَنْقُصَ امْرُؤٌ فقير [نَقِيراً] لِخُرْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ وَ الْعَالِمُ بِهَذَا التَّارِكُ لَهُ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِي مَضَرَّة

امام صادق علیه السلام فرمود که امیرالمؤمنین علیه السلام بسیار می‌فرمود: به یقین بدانید که هر چند تلاش بنده شدید و حیله و ترفندش عظیم و حقه‌اش بزرگ باشد، خداوند برای بنده قرار نداده که بر آن چه در ذکر حکیم برای او نامیده (و مقدر) شده پیشی بگیرد. و خداوند میان بنده -در حال ناتوانی و کمی چاره‌گری او- و رسیدن به آن چه در ذکر حکیم برای او نامیده (و مقدر) شده، حائل و مانع نمی‌شود.

ای مردم به راستی که هرگز کسی با مهارتش (اندک) تغییری (در روزیش) نمی‌افزاید و هرگز شخص فقیری به خاطر نادانی و حماقتش اندکی از روزیش نمی‌کاهد.

پس کسی که به این مطلب دانا باشد و عمل کند، راحت‌ترین مردم در سود بردن است و کسی که به این مطلب دانا باشد و آن را ترک نماید، گرفتارترین مردم در زیان کردن است.

قال علی علیه السلام: دَعِ الحرصَ على الدنیا، و فی العیش فلا تطمع. و لا تجمع من المال، فلا تدرى لمن تجمع. و لا تدرى أ فی أرضك، أم فی غیرها تصرع. فإنّ الرزق مقسوم، و كدّ المرء لا ینفع. فقیر كلّ من یطمع، غنی كلّ من یقنع.

حرص بر دنیا را واگذار و در زندگی طمع مورز و مال اندوزی نکن که نمی‌دانی برای چه کسی جمع می‌کنی و نمی‌دانی در سرزمین خودت یا جای دیگر به زمین می‌خوری (و مرگ تو را مغلوب خود می‌کند) پس به راستی که روزی تقسیم شده است و تلاش فرد او را سود نمی‌رساند. هر که طمع ورزد فقیر است و هر که قناعت نماید بی‌نیاز است.

قال علی علیه السلام: یا ابن آدم لا تحمل همّ یومك الّذى لم یأتك على یومك الّذى قد أتاك فإنّه ان یك من عمرك یأت اللَّه فیه برزقك.

ای فرزند آدم غصه روزی که نیامده بر امروزت بار نکن. زیرا اگر فردا از عمر تو باشد، خداوند روزیت را در آن روز می‌آورد.

فَقَالَ لَهُ ع إِنْ كَانَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی قَدْ تَكَفَّلَ بِالرِّزْقِ فَاهْتِمَامُكَ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِمَا ذَا

اگر خداوند تبارک و تعالی متکفل روزی شده پس چرا غصه آن را می‌خوری و اگر روزی تقسیم شده است پس چرا حرص می‌ورزی.

إنّ أرزاقكم تطلبكم كما تطلبكم آجالكم فلن تفوتوا الأرزاق كما لم تفوتوا الآجال‏

به راستی که روزی شما در پی شما می‌آید، همچنان که اجل شما به دنبال شماست. پس هرگز روزی شما از دست نمی‌رود، همچنان که از اجل رهایی ندارید.

قال رسول اللَّه صلّى اللّه علیه و آله: أیها النّاس انّ الرّزق مقسوم لن یعدو امرؤ ما قسّم له فأجملوا فی الطلب و إنّ العمر محدود لن یتجاوز أحد ما قدّر له فبادروا قبل نفاذ الأجل و الأعمال محصیة.

ای مردم به راستی که روزی تقسیم شده است. هرگز کسی از سهم خود تجاوز نخواهد کرد پس در جستجوی روزی (افراط نکن و) به نیکویی (و بزرگواری‌) آن را طلب کن، (نه حریصانه) و به راستی که عمر محدود است هرگز کسی از آن چه برای او مقدر شده نخواهد گذشت. پس پیش از پایان اجل به سوی عمل بشتابید و تمامی کارها (و اعمال شما) گردآوری شده است.

عن أبی محمّد العسكری علیه السلام قال: المقادیر لا تدفع بالمغالبة و الأرزاق المكتوبة لا تنال بالشرة و لا تدفع بالإمساك عنها.

آن چه خداوند مقدر کرده با زور تغییر نمی‌یابد و روزی‌ها نوشته شده است، نه با حرص شدید به آن می‌رسید و نه با دست نگه داشتن از طلب از شما دور می‌شود.

قال أمير المؤمنين عليه السلام: ليس كلّ مجمل بمحروم.

چنین نیست که هر کسی طلب جمیل داشته باشد محروم نیست.

انّ روح القدس نفث في روعى انّه لن يموت عبد منكم حتّى يستكمل رزقه فاجملوا في الطلب فلا يحملنّكم استبطاء الرزق على ان تطلبوا شيئاً من فضل اللَّه بمعصيته فإنّه لا ينال ما عند اللَّه إلّا بطاعته ألا و انّ لكلّ امرء رزقاً هو يأتيه لا محالة فمن رضى به بورك له فيه و وسّعه و من لم يرض به لم يبارك له فيه و لم يسعه انّ الرزق ليطلب الرّجل كما يطلبه أجله.

روح القدس در قلب من دمیده (و وحی آورده) است که هرگز بنده‌ای از شما نمی‌میرد تا این که روزی‌اش را تکمیل کند. پس در روزی، طلب جمیل کنید. پس هرگز دیر آمدن روزی، شما را وادار نکند که چیزی از فضل خدا را به وسیله معصیت او طلب کنید. زیرا آن چه نزد خداوند است جز به طاعت او به دست نمی‌آید. آگاه باشید که برای هر شخصی روزی است که ناخواسته خواهد آمد. پس کسی که به آن راضی شود در روزی‌اش برایش برکت داده می‌شود و روزی‌اش فراخ می‌گردد و کسی که به روزی‌اش راضی نشود برای او در روزی‌اش برکت داده نمی‌شود و روزی‌اش فراخ نمی‌گردد. راستی که روزی البته که مرد را طلب می‌کند، همچنان که اجلش او را طلب می‌کند.

ليس كلّ طالب بمرزوق.

چنین نیست که هر طلب کننده‌ای روزی داده شود.

گروهی از روایات روزی را دو گونه می‌داند:

۱- روزی که به شکل قطعی برای ما مقدر شده است که در فصل پیش با آن آشنا شدیم. این گونه روزی خواسته و ناخواسته به دنبال ما می‌آید و به ما می‌رسد.

۲- روزی که تو باید در پی او حرکت کنی.

به چند روایات در این زمینه توجه کنید.

مرازم بن حكیم عن أبی عبد اللّه الصادق جعفر بن محمّد عن آبائه علیهم السلام قال قال رسول اللَّه صلّى اللّه علیه و آله: انّ الرّوح الأمین جبرائیل أخبرنى عن ربّى تبارك و تعالى أنّه لن تموت نفس حتّى تستكمل رزقها فاتّقوا اللَّه و أجملوا فی الطلب و اعلموا أنّ الرّزق رزقان فرزق تطلبونه و رزق یطلبكم فاطلبوا أرزاقكم من حلال فانّكم آكلوها حلالًا ان طلبتموها من وجوهها و إن لم تطلبوها من وجوهها اكلتموها حراماً و هی أرزاقكم لا بدّ لكم من أكلها.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود جبرئیل از جانب پروردگارم خبر داد که هرگز نفسی نمی‌میرد مگر این که روزیش را کاملا مصرف کند. پس از خدا بپرهیزید و در طلب روزی به نیکویی رفتار کنید و بدانید که روزی دو گونه است، روزی که شما در پی آن حرکت می‌کنید و روزی که او در پی شما می‌آید.

پس روزیتان را از راه حلال بجویید. زیرا اگر از راه خودش دنبال روزی بروید، روزی حلال نصیب شما می‌شود و اگر از راه خودش طلب نکنید، روزی حرام مصرف خواهید کرد.

در هر صورت این روزی روزی شماست و چه بخواهید و چه نخواهید به شما خواهد رسید و آن را مصرف خواهید کرد.

اتّق فی طلب الرزق و أجمل فی الطلب و أخفض فی المكتسب و اعلم أنّ الرزق رزقان فرزق تطلبه و رزق یطلبك فأمّا الذی تطلبه فأطلبه من حلال فانّ اكله حلال ان طلبته من وجهه و إلّا اكلته حراماً و هو رزقك لا بدّ لك من أكله.

در طلب روزی پرهیزکار باشد و در به دست آوردن آن به نیکویی رفتار کن و در کسب و کار با آرامش (و بدون عجله و حرص) پیش رو و بدان به درستی که روزی دو گونه است روزی که تو در پی آن هستی و روزی که او در پی توست.

اما روزی که تو در پی آن حرکت می‌کنی، آن را از راه حلال طلب کن. زیرا اگر از راه درست به دست آوری حلال است و در غیر این صورت حرام است. در هر صورت این روزی روزی شماست و چه بخواهید و چه نخواهید به شما خواهد رسید و آن را مصرف خواهید کرد.

قال الصادق علیه السلام: الرزق مقسوم على ضربین أحدهما واصل الى صاحبه و إن لم یطلبه و الآخر معلّق بطلبه فالّذى قسّم للعبد على كلّ حال آتیه و إن لم یسع له و الّذى قسّم له بالسعى فینبغی أن یلتمسه من وجوهه و هو ما أحلّه اللَّه تعالى له دون غیره فإن طلبه من جهة الحرام فوجده حسب علیه رزقه و حوسب به.

روزی تقسیم شده دو نوع است. نوع اول آن به صاحبش می‌رسد، هر چند صاحبش در پی او نباشد و نوع دوم به جستجو و طلب گره خورده است.

روزی که بدون قید و شرط برای بنده تقسیم شده، مسلم خواهد آمد.

اما روزی که تقسیم شده، اما مشروط به تلاش بنده است، این گونه روزی سزاوار است از راه‌های مناسبش به دست آید. راه‌های مناسب همانی است که خداوند آنها را حلال کرده است

اما اگر از راه حرام طلب روزی کند و آن را به دست آورد، روزی او حساب می‌شود، اما مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت.

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَ‏ مِنَ‏ الرِّزْقِ‏ مَا يُيَبِّسُ الْجِلْدَ عَلَى الْعَظْمِ.

به راستی که نوعی از رزق، روزی است که (آن چنان نیاز به تلاش دارد که) پوست را بر استخوان می‌خشکاند.

در این دسته از روایات نوع دومی از روزی مطرح شده که وابسته به عمل عبد است. بر خلاف نوع اول روزی که اختیار بنده هیچ تأثیری در آن ندارد.

آن چه لازم است بر آن درنگ شود این است که وابستگی نوع دوم روزی به عمل فرد، چگونه است و مرز آن کدام است.

در این روایات تصریح شده است که رسیدن به این نوع روزی دو راه دارد: راه حلال و راه حرام.

انتخاب راه روزی به دست فرد است و خود شخص می‌تواند روزیش را از راه حرام به دست آورد یا از راه حلال.

این وابستگی روزی به اختیار فرد، بستر و زیر بنای امتحان الهی است.

نکته دیگری که در این روایات دیده می‌شود، تصریح به این مطلب است که حتی در صورتی که از راه حرام روزیش را به دست آورد، این روزی پای فرد نوشته می‌شود. البته با این خصوصیت که مسئولیت آن بر عهده فرد است و در روز قیامت بر آن محاسبه خواهد شد.

در این گونه رزق، اختیار راه رزق و روزی و رسیدن به آن، چه از راه حلال و چه از راه حرام به دست مخلوق است.

مهم‌ترین پرسش این است که اگر فرد اصلا از تلاش دست کشید چه خواهد شد؟

یعنی اگر فرد نه از راه حلال و نه از راه حرام، در پی روزی نرفت، چه اتفاقی می‌افتد؟

آیا روزی به او خواهد رسید یا خیر؟

عبارتهایی چون «رزق تطلبونه» و «الآخر معلّق بطلبه… و الّذى قسّم له بالسعى»، ممکن است معنای آن این باشد که چنین رزقی مشروط به طلب است و اگر طلب نشود نصیب فرد نخواهد شد.

از برخی از جملات مانند «هو رزقك لا بدّ لك من أكله» ممکن است استفاده نمود که این گونه روزی نیز در هر صورت به انسان خواهد رسید.

البته این احتمال وجود دارد که این گونه عبارات ناظر به کسب از راه حلال یا حرام باشد و در صدد بیان تأثیر عدم تلاش و سعی در روزی نباشد. در این صورت این نکته مجمل باقی می‌ماند.

این مطلب را در ادامه نوشتار بررسی می‌کنیم.

یکی از دلایل عمده تکلیف آزمودن خلایق است.

إِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ رَحْمَتِهِ لَمَّا فَرَضَ عَلَیكُمُ الْفَرَائِضَ لَمْ یفْرِضْ ذَلِكَ عَلَیكُمْ لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیكُمْ بَلْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَیكُمْ لِیمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ‏ وَ لِیبْتَلِی ما فِی صُدُورِكُمْ وَ لِیمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِكُم‏

خداوند فرائض را بر شما به خاطر نیازی از او به شما، واجب نساخته است. بلکه وجوب فرائض به سبب رحمتی از او که خدایی جز او نیست، بر شماست. ، (به این خاطر فرائض را واجب ساخته که) ناپاک را از پاک جدا سازد و آن چه در سینه‌های شماست بیازماید و آن چه در قلبهای شماست خالص سازد.

حکمت کلی امتحان در تمامی تکالیف الهی وجود دارد.

از این رو ممکن است یکی از علل مهم تکلیف به کسب و کار آزمودن خلایق باشد.

گذشت که خداوند دو نوع روزی برای انسان قرار داده: قسمی که هم چون اجل سایه به سایه انسان می‌آید و قسمی که انسان مکلف است دنبال آن برود.

ممکن است از برخی از روایات حکمت روزی قسم دوم را به دست آورد.

در روایت مشهور توحید مفضل آمده است که نیازهای انسان دو گونه است: نیازهایی که خداوند آن را تأمین فرموده و نیازهایی که انسان خود باید به دنبال تأمین آن بیفتد.

درباره نیازهایی که خود انسان باید آن را تأمین کند در توحید مفضل حکمتهای متعددی بیان شده است. از جمله چندین مرتبه بر این نکته تأکید شده است که بیکاری و بطالت خود موجب آسیب‌های مادی و معنوی می‌گردد.

فَإِنَّ اهْتِمَامَهُ بِتَنْظِیفِ بَدَنِهِ وَ أَخْذِ مَا یعْلُوهُ مِنَ الشَّعْرِ مِمَّا یكْسِرُ بِهِ شِرَّتَهُ وَ یكُفُّ عَادِیتَهُ وَ یشْغَلُهُ عَنْ بَعْضِ مَا یخْرِجُهُ إِلَیهِ الْفَرَاغُ مِنَ الْأَشَرِ وَ الْبِطَالَة… فَانْظُرْ كَیفَ كُفِی الْخِلْقَةَ الَّتِی لَمْ یكُنْ عِنْدَهُ فِیهَا حِیلَةٌ وَ تُرِكَ عَلَیهِ فِی كُلِّ شَی‏ءٍ مِنَ الْأَشْیاءِ مَوْضِعُ عَمَلٍ وَ حَرَكَةٍ لِمَا لَهُ فِی ذَلِكَ مِنَ الصَّلَاحِ لِأَنَّهُ لَوْ كُفِی هَذَا كُلَّهُ حَتَّى لَا یكُونَ لَهُ فِی الْأَشْیاءِ مَوْضِعُ شُغُلٍ وَ عَمَلٍ لَمَا حَمَلَتْهُ الْأَرْضُ أَشَراً وَ بَطَراً وَ لَبَلَغَ بِهِ ذَلِكَ إِلَى أَنْ یتَعَاطَى أُمُوراً فِیهَا تَلَفُ نَفْسِهِ وَ لَوْ كُفِی النَّاسُ كُلَّمَا یحْتَاجُونَ إِلَیهِ لَمَا تَهَنَّئُوا بِالعَیشِ وَ لَا وَجَدُوا لَهُ لَذَّةً أَ لَا تَرَى لَوْ أَنَّ امْرَءاً نَزَلَ بِقَوْمٍ فَأَقَامَ حِیناً بَلَغَ جَمِیعَ مَا یحْتَاجُ إِلَیهِ مِنْ مَطْعَمٍ وَ مَشْرَبٍ وَ خِدْمَةٍ لَتَبَرَّمَ بِالْفَرَاغِ وَ نَازَعَتْهُ نَفْسُهُ إِلَى التَّشَاغُلِ بِشَی‏ءٍ فَكَیفَ لَوْ كَانَ طُولُ عُمُرِهِ مَكْفِیاً لَا یحْتَاجُ إِلَى شَی‏ءٍ فَكَانَ مِنْ صَوَابِ التَّدْبِیرِ فِی هَذِهِ الْأَشْیاءِ الَّتِی خُلِقَتْ لِلْإِنْسَانِ أَنْ جُعِلَ لَهُ فِیهَا مَوْضِعُ شُغُلٍ لِكَیلَا تُبْرِمَهُ الْبِطَالَةُ وَ لِتَكُفَّهُ عَنْ تَعَاطِی مَا لَا ینَالُهُ وَ لَا خَیرَ فِیهِ إِنْ نَالَه‏… وَ اعْلَمْ یا مُفَضَّلُ أَنَّ رَأْسَ مَعَاشِ الْإِنْسَانِ وَ حَیاتِهِ الْخُبْزُ وَ الْمَاءُ فَانْظُرْ كَیفَ دُبِّرَ الْأَمْرُ فِیهِمَا فَإِنَّ حَاجَةَ الْإِنْسَانِ إِلَى الْمَاءِ أَشَدُّ مِنْ حَاجَتِهِ إِلَى الْخُبْزِ وَ ذَلِكَ أَنَّ صَبْرَهُ عَلَى الْجُوعِ أَكْثَرُ مِنْ صَبْرِهِ عَلَى الْعَطَشِ وَ الَّذِی یحْتَاجُ إِلَیهِ مِنَ الْمَاءِ أَكْثَرُ مِمَّا یحْتَاجُ إِلَیهِ مِنَ الْخُبْزِ لِأَنَّهُ یحْتَاجُ إِلَیهِ لِشُرْبِهِ وَ وُضُوئِهِ وَ غُسْلِهِ وَ غَسْلِ ثِیابِهِ وَ سَقْی أَنْعَامِهِ وَ زَرْعِهِ فَجُعِلَ الْمَاءُ مَبْذُولًا لَا یشْتَرَى لِتَسْقُطَ عَنِ الْإِنْسَانِ الْمَئُونَةُ فِی طَلَبِهِ وَ تَكَلُّفِهِ وَ جُعِلَ الْخُبْزُ مُتَعَذِّراً لَا ینَالُ إِلَّا بِالْحِیلَةِ وَ الْحَرَكَةِ لِیكُونَ لِلْإِنْسَانِ فِی ذَلِكَ شُغُلٌ یكُفُّهُ عَمَّا یخْرِجُهُ إِلَیهِ الْفَرَاغُ مِنَ الْأَشَرِ وَ الْعَبَثِ أَ لَا تَرَى أَنَّ الصَّبِی یدْفَعُ إِلَى الْمُؤَدِّبِ وَ هُوَ طِفْلٌ لَمْ تَكْمُلْ ذَاتُهُ لِلتَّعْلِیمِ كُلُّ ذَلِكَ لِیشْتَغِلَ عَنِ اللَّعِبِ وَ الْعَبَثِ اللَّذَینِ رُبَّمَا جَنَیا عَلَیهِ وَ عَلَى أَهْلِهِ الْمَكْرُوهَ الْعَظِیمَ وَ هَكَذَا الْإِنْسَانُ لَوْ خَلَا مِنَ الشُّغُلِ لَخَرَجَ مِنَ الْأَشَرِ وَ الْعَبَثِ وَ الْبَطَرِ إِلَى مَا یعْظُمُ ضَرَرُهُ عَلَیهِ وَ عَلَى مَنْ قَرُبَ مِنْهُ وَ اعْتَبِرْ ذَلِكَ بِمَنْ نَشَأَ فِی الْجِدَةِ وَ رَفَاهِیةِ الْعَیشِ وَ التَّرَفُّهِ وَ الْكِفَایةِ وَ مَا یخْرِجُهُ ذَلِكَ إِلَیه‏… انْظُرْ إِلَى الْعَصَافِیرِ كَیفَ تَطْلُبُ أُكُلَهَا بِالنَّهَارِ فَهِی لَا تَفْقِدُهُ وَ لَا تَجِدُهُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً بَلْ تَنَالُهُ بِالْحَرَكَةِ وَ الطَّلَبِ وَ كَذَلِكَ الْخَلْقُ كُلُّهُ فَسُبْحَانَ مَنْ قَدَّرَ الرِّزْقَ كَیفَ فَرَّقَهُ فَلَمْ یجْعَلْ مِمَّا لَا یقْدَرُ عَلَیهِ إِذْ جَعَلَ بِالْخَلْقِ حَاجَةً إِلَیهِ وَ لَمْ یجْعَلْ مَبْذُولًا ینَالُ بِالْهُوَینَا إِذْ كَانَ لَا صَلَاحَ فِی ذَلِكَ فَإِنَّهُ لَوْ كَانَ یوجَدُ مَجْمُوعاً مُعَدّاً كَانَتِ الْبَهَائِمُ تَنْقَلِبُ عَلَیهِ وَ لَا تَنْقَلِعُ عَنْهُ حَتَّى تَبْشَمَ فَتَهْلِكَ وَ كَانَ النَّاسُ أَیضاً یصِیرُونَ بِالْفَرَاغِ إِلَى غَایةِ الْأَشَرِ وَ الْبَطَرِ حَتَّى یكْثُرَ الْفَسَادُ وَ تَظْهَرَ الْفَوَاحِش‏…

به راستی که مشغول شدن انسان به نظافت بدنش و برطرف ساختن موهای زاید از اموری است که سرخوشی (یا حرص) بیش از حد را می‌شکند و شرّش را باز می‌دارد و او را مشغول می‌سازد تا دچار مستی هوا و هوس و بطالت که از آثار بی‌کاری هستند نگردد…

پس بنگر كه چگونه خدا آفرینش چیزهایى كه فراهم آوردن آنها كار آدمى نیست، خود به عهده گرفته، و با این حال در هر یك از این چیزها جاى كار و حركتى براى انسان باقى گذاشته است، و همه به منظور خیر و صلاح او بوده است؛ چه اگر خدا همه این گونه چیزها را خود مى‏ساخت و جاى كار و عملى براى آدمى باقى نمى‏گذاشت، انسان از شدت سرخوشی و مستی و طغیان به جایى مى‏رسید كه زمین تاب تحمل آن را نمى‏داشت، و به كارهایى مى‏پرداخت كه جان او در معرض تلف قرار مى‏گرفت. نیز اگر همه آنچه مردم به آن نیاز دارند آماده بود، زندگى براى ایشان گوارا نمى‏شد، و از آن هیچ لذت نمى‏بردند. آیا ندیده‏اى كه اگر شخصى مهمان قومى شود و مدتى در میان ایشان بماند، و بى‏هیچ زحمتى بخورد و بپوشد و پذیرایى شود، سرانجام از بیكارى دلزده مى‏شود، و در صدد برمى‏آید تا خود را به كارى مشغول كند؟ اكنون تصور كن كه اگر همه عمر آدمى چنین مى‏گذشت چه بر سرش مى‏آمد؟ پس تدبیر درست آن بوده است كه در همه این چیزها كه براى آدمى آفریده شده است، جاى كارى براى او باقى بماند، تا از بیكارى ناراحت نشود، و به كارهایى كه یا دسترس به آنها ندارد یا خیرى در آنها براى او نیست نپردازد…

بدان ای مفضل که مهمترین نیاز زندگی و حیات انسان نان و آب است. پس بنگر تأمین این دو چگونه تدبیر شده است. به راستی که نیاز انسان به آب شدیدتر از نیازش به نان است چرا که (از سویی) شکیبایی انسان بر گرسنگی بیشتر از تشنگی است و (از سویی دیگر) نیاز به آب بیشتر از نیاز به نان است. زیرا انسان برای نوشیدن و وضو و غسل و شستشو لباسس و سیراب کردن چهارپایانش و کشاورزیش نیازمند به آب است.

به همین دلیل آب (فراوان) واگذار شده و نیازی به خریدن آن نیست تا این که رنج دستیابی به آن از انسان ساقط گردد.

اما نان (بدون زحمت) دست یافتنی نیست و جز با چاره سازی و حرکت، در دسترس قرار نمی‌گیرد. دلیل آن این است که انسان (بی‌کار نماند و) اشتغال داشته باشد تا (دچار بطالت نگردد و زندگیش) به بازیچه و بیهودگی نگذرد.

این دو (بازیچه و بیهودگی) چه بسا او و بستگانش را دچار ناپسندیده‌ها و ناخوشایندی‌ها کند.

همچنین انسان اگر اشتغالی نداشته باشد مسلما دچار تکبر و مسخرگی و مستی شده و این امور باعث می‌شود زیان بزرگی بر خود او نزدیکانش وارد آید.

این مطلب را از سرانجام زندگی کسانی که در بی‌نیازی و رفاه زندگی و ثروتمندی پرورش یافته‌اند می‌توان دید…

به گنجشکان بنگر چگونه خوراک خود را در روز جستجو می‌کند خوراک آنها نه کاملا غیر قابل دسترس است و نه یک جا آماده است. بلکه گنجشکان با حرکت و تلاش به آن می‌رسند.

تمامی خلایق این چنین هستند پس منزه است پروردگاری که روزی را مقدر کرده چگونه آن را متفرق ساخته و (نیز) دسترسی به آن را ناممکن نساخته. زیرا از یک سو خلق را نیازمند به آن قرار داده و از سوی دیگر و آن چنان در دسترس آنها قرار نداده که به آسانی پیدایش کنند.

زیرا این گونه به مصلحت آنها نیست به راستی که اگر خوراک آنها یک جا آماده بود حیوانات بر آن هجوم می‌آوردند و پیوسته می‌خوردند تا این که از پرخوری بیمار گشته و هلاک شوند.

مردم نیز این چنین هستند به سبب بیکاری به اوج تکبر و مستی می‌رسند تا این که فساد فراوان گردد و گناهان بسیار زشت آشکار شود.

با بخشهایی که از توحید مفضل گذشت روایات زیر به خوبی درک می‌گردد.

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع یقُولُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ.

به راستی که خداوند عز و جل بنده پر خوابِ بی‌کار را دشمن دارد.

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یبْغِضُ كَثْرَةَ النَّوْمِ وَ كَثْرَةَ الْفَرَاغِ.

به راستی که خداوند عز و جل پرخوابی و بیکاری زیاد را دشمن دارد.

مِنَ الْفَرَاغِ تَكُونُ الصَّبْوَةُ

نادانی‌ها کودکانه از بی‌کاری سرچشمه می‌گیرد.

از این مجموعه از روایات علت این که چرا خداوند بخشی از روزی انسان را به کسب و کار گره زده، روشن می‌سازد.

نشاط در کار امری پسندیده و نیکوست. در نقطه مقابل آن سستی و کاهلی از صفات ناپسند و نکوهش شده است.

در برخی از روایات نشاط از سربازان عقل و کسالت که ضد آن است از سربازان جهل شمرده شده است. (وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْكَسَلَ…)

در برخی از روایات کسل بودن، دشمن عمل شمرده شده است.

لِكُلِّ خُلُقٍ مِنْهَا عَدُوٌّ فَعَدُوُّ الْإِیمَانِ الْكُفْرُ وَ عَدُوُّ الْحِلْمِ الْحُمْقُ وَ عَدُوُّ الْعَقْلِ الْغَی وَ عَدُوُّ الْعِلْمِ الْجَهْلُ وَ عَدُوُّ الْعَمَلِ الْكَسَلُ وَ عَدُوُّ اللِّینِ الْعَجَلَةُ وَ عَدُوُّ الْوَرَعِ الْفُجُورُ وَ عَدُوُّ الصِّدْقِ الْكَذِبُ وَ عَدُوُّ الصَّبْرِ الْجَزَعُ وَ عَدُوُّ الرِّفْقِ الْعُنْفُ بحار الأنوار ج‏58، ص: 289

برای هر آفریده‌ای، از (میان خود) آنها دشمنی است… دشمن عمل، سستی و کاهلی است…

بنا بر این کسالت در هیچ کاری روا نیست.

طلب معیشت یکی از کارهای انسان است. از این رو کسالت در کسب و کار نیز همانند سایر کارها روا نیست.

عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: لا تكسلوا فی طلب معایشكم فانّ آبائنا قد كانوا یركضون فیها و یطلبونها.

امام صادق علیه السلام فرموده است: در طلب معاش سستی و کاهلی نکنید، به راستی که پدران ما در این راه می‌دویدند و آن را طلب می‌کردند.

کسالت در امر معیشت، شاه مصداق کسالت در امر دنیاست.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ كَسِلَ عَنْ طَهُورِهِ وَ صَلَاتِهِ فَلَیسَ فِیهِ خَیرٌ لِأَمْرِ آخِرَتِهِ وَ مَنْ كَسِلَ عَمَّا یصْلِحُ بِهِ أَمْرَ مَعِیشَتِهِ فَلَیسَ فِیهِ خَیرٌ لِأَمْرِ دُنْیاهُ.

کسی که در وضو و نمازش سستی کند، در او خیری برای امر آخرتش نیست و کسی که در راه اصلاح امر معاش خود سستی و کاهلی کند در چنین شخصی خیری برای امر دنیایش نخواهد بود.

ناگفته پیداست کسی که در تدبیر دنیای خود سست باشد، در امر آخرتش کاهل‌تر و بی‌نشاطتر خواهد بود.

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنِّی لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ یكُونَ كَسْلَاناً [كَسْلَانَ‏] عَنْ أَمْرِ دُنْیاهُ وَ مَنْ كَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْیاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَكْسَلُ.

امام باقر علیه السلام می‌فرماید: به راستی که من دشمن دارم مردی را که نسبت به دنیایش سستی و کاهلی می‌کند. (مسلما) چنین کسی نسبت به امر آخرتش سست‌تر و کاهل‌تر خواهد بود.

از این روایت می‌‌توان نتیجه گرفت که توصیه به ترک کسالت در امر دنیا می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای جدیت در امر آخرت. به سخن دیگر نشاط و جدیت در امر دنیا (البته در حد و اندازه مناسب آن) تمرینی است برای جدیت و نشاط در امر آخرت.

این مطلب شواهدی هم دارد. از جمله در برخی از روایات آمده است خداوند در میان مخلوقات حقوقی قرار داده که تا با انجام آنها برای به جا آوردن حق خداوند آمادگی پیدا نمایند.

آثار منفی کسالت فراوان است از جمله:

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ قَالَ أَبِی ع لِبَعْضِ وُلْدِهِ إِیاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یمْنَعَانِكَ مِنْ حَظِّكَ مِنَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.

بپرهیز از کاهلی و آزردگی از کار. زیرا این دو از بهرمندی تو از دنیا و آخرت جلوگیری می‌کند.

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ: إِیاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّكَ إِنْ كَسِلْتَ لَمْ تَعْمَلْ وَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تُعْطِ الْحَقَّ.

بپرهیز از کاهلی و آزردگی از کار. پس واقعا چنین است که اگر سستی کنی کاری انجام نمی‌دهی و اگر از کار آزرده شودی حق (کار را آن چنان که باید و شاید) عطا نمی‌کنی.

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنَّ الْأَشْیاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْكَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنُتِجَا بَینَهُمَا الْفَقْر

به راستی که هنگامی که اشیاء جفت شدند کاهلی و ناتوانی با یکدیگر جفت شدند و از میان این دو فقر تولد یافت.

الإمام الباقر «ع»: الكسل یضرّ بالدّین و الدّنیا.

امام باقر «ع»: تنبلى به دین و دنیا زیان مى‏رساند.

استقلال در زندگی و روی پای خود ایستادن، به آدمی شرافت و عزت می‌دهد و او را در حرکت در راه کمال یاری می‌نماید.

نقطه مقابل آن تکیه کردن به دیگران است که از آن با تعبیر سرباری و کلّ بر دیگران شدن یاد می‌شود.

یکی از موارد استقلال آدمی، بی‌نیازی در معیشت است. بی‌ٔنیازی در معیشت هم مستلزم این است که فرد به دنبال کسب و کار برود تا بتواند زندگی خودش را تأمین نماید و سربار دیگران نگردد.

یکی از آثار سوء کسالت، وابستگی و سرباری برای دیگران است.

مسعدة بن صدقة قال: كتب أبو عبد اللَّه علیه السلام إلى رجل من أصحابه امّا بعد فلا تجادل العلماء و لا تمار السّفهاء فیبغضك العلماء و یشتمك السّفهاء و لا تكسل عن معیشتك فتكون كلّاً على غیرك- أو قال على اهلك-.

نسبت به (تأمین) زندگیت کاهلی نکن که اگر چنین کنی سربار دیگران خواهی بود.

بن عبد الحمید عن أبی الحسن علیه السلام قال: كان لقمان یقول لابنه یا بنىّ انّ الدنیا بحر و قد غرق فیها جیل كثیر إلى أن قال یا بنىّ خذ من الدّنیا بلغة و لا تدخل فیها دخولًا یضرّ بآخرتك و لا ترفضها فتكون عیالًا على النّاس

لقمان در سفارشاتی که به فرزندش می‌کند می‌فرماید: ای فرزندم از دنیا (فقط) به اندازه گذران زندگیت برگیر و آن چنان وارد آن مشو که به آخرتت زیان برساند و آن چنان آن را رها مکن که نان خور (و سربار) مردم گردی.

علی بن غراب عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال قال رسول اللَّه صلّى اللّه علیه و آله: ملعون ملعون من ألقى كلّه على النّاس ملعون ملعون من ضیع من یعول.

ملعون است ملعون است کسی که مسئولیتش را بر گردن مردم اندازد، ملعون است ملعون است کسی که عیالاتش را ضایع نماید.

إنّ رجلا أتى أبا عبد اللَّه «ع» فقال: إنّی لا أحسن أن أعمل عملا بیدی، و لا أحسن أن أتّجر، و أنا محارف محتاج، فقال: اعمل، فاحمل على رأسك، و استغن عن النّاس‏

مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: به درستی که من بلد نیستم کار دستی انجام دهم و بلد هم نیستم که تجارت کنم و من بی‌نصیب نیازمند هستم. حضرت فرمود کار کن بر سرت بار حمل کن و از مردم بی‌نیاز شو.

وصیته للمفضّل بن عمر: فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یقُولُ تَفَقَّهُوا فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللَّهِ لَمْ ینْظُرِ اللَّهُ إِلَیهِ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ عَلَیكُمْ بِالْقَصْدِ فِی الْغِنَى وَ الْفَقْرِ وَ اسْتَعِینُوا بِبَعْضِ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَةِ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یقُولُ اسْتَعِینُوا بِبَعْضِ هَذِهِ عَلَى هَذِهِ وَ لَا تَكُونُوا كَلًّا عَلَى النَّاسِ

مفضل می‌گوید من از امام صادق علیه السلام شنیدم: بر شما باد به میانه روی در ثروتمندی و نیازمندی و از بخشی از این دنیا برای رسیدن به امر آخرت کمک بگیرید. من از اباعبدلله علیه السلام شنیدم که می‌فرمود به وسیله بخشی از دنیا برای آخرت کمک بگیرید و سربار مردم نباشید.

از این دسته از روایات ممکن است برداشت کرد که سرباری، نه تنها با شرافت انسانی سازگار نیست بلکه فرد را در رسیدن به کمالات آخرتی ناکام می‌کند.

انسان نیازهایی دارد که باید تأمین گردد. اگر شخص در تأمین نیازهایش مستقل باشد از بسیاری از انحرافات مصون خواهد ماند.

راه عقلانی و شرعی تأمین نیازها همان کسب و کار است.

اگر کسی در کسب و کار کوتاهی نماید، خواه ناخواه فشارهای زندگی او را وادار به تأمین نیازهایش از راه‌های نامناسب می‌‌کند. متأسفانه در بسیار موارد رفتن به راه‌های نامناسب موجب می‌شود که به دین فرد صدمه وارد آید.

به یک روایت جالب در این زمینه توجه نمایید.

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا نَظَرَ الرَّجُلَ فَأَعْجَبَهُ قَالَ هَلْ لَهُ حِرْفَةٌ فَإِنْ قَالُوا لَا قَالَ سَقَطَ مِنْ عَيْنِي قِيلَ وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ حِرْفَةٌ يَعِيشُ بِدِينِهِ.

پیوسته پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین بود که هنگامی به مردی می‌نگریست و از او خوشش می‌آمد می‌پرسید آیا حرفه و کاری برای او هست؟ پس اگر می‌گفتند نه (حرفه‌ای ندارد و بیکار است) می‌فرمود از چشمم افتاد. گفته می‌شد چرا این چنین شد ای پیامبر خدا؟ می‌فرمود برای این که مؤمن زمانی که برای حرفه‌ای نباشد (که با آن زندگیش را بچرخاند) با (فروش) دینش زندگی می‌کند.

قال أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه فی بعض خطبه: انّ أفضل الفعال صیانة العرض بالمال.

به راستی که برترین کارها حفظ آبرو به وسیله ثروت است.

كَتَبَ إِلَیهِ الْحَسَنُ ع یلُومُهُ عَلَى إِعْطَاءِ الشُّعَرَاءِ فَكَتَبَ إِلَیهِ أَنْتَ أَعْلَمُ مِنِّی بِأَنَّ خَیرَ الْمَالِ‏ مَا وَقَى‏ الْعِرْض‏

امام حسن علیه السلام به امام حسین نامه‌ای نوشت (و در آن نامه برادرش را) بر صله شاعران سرزنش نمود (که چرا به شاعران نزد تو می‌آیند و اشعارشان را می‌خوانند این چنین انعام می‌دهی) امام حسین علیه السلام در پاسخ نوشت تو از من داناتر هستی که بهترین ثروت مالی است که به وسیله آن آبروی انسان حفظ گردد. (روشن است که این گونه برخوردها برای آموزش دیگران است)

قَالَ النَّبِيُّ ص لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ يَأْخُذُ حَبْلًا فَيَأْتِي بِحُزْمَةِ حَطَبٍ عَلَى ظَهْرِهِ فَيَبِيعُهَا فَيَكُفُّ بِهَا وَجْهَهُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَسْأَلَ.

اگر یکی از شما ریسمانی بردارد (و به بیابان رفته و هیزم جمع کند و) دسته‌ای هیزم بر پشتش بیاورد و آن بفروشد و به آن آبروی خودش را حفظ کند بهتر است از این که از مردم درخواست کمک کند.

عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لِمَوْلًى لَهُ يَا عَبْدَ اللَّهِ احْفَظْ عِزَّكَ قَالَ وَ مَا عِزِّي جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ غُدُوُّكَ إِلَى سُوقِكَ وَ إِكْرَامُكَ نَفْسَكَ وَ قَالَ لآِخَرَ مَوْلًى لَهُ مَا لِي أَرَاكَ تَرَكْتَ غُدُوَّكَ إِلَى عِزِّكَ قَالَ جَنَازَةٌ أَرَدْتُ أَنْ أَحْضَرَهَا قَالَ فَلَا تَدَعِ الرَّوَاحَ إِلَى عِزِّكَ.

امام صادق علیه السلام به یکی از دوستانش (یا غلامانش) فرمود ای بنده خدا عزت (و ارجمندی و احترام) خودت را حفظ نما. او پرسید فدای شما گردم عزت من چیست؟ فرمود صبح زود به بازار (و محل کسب و کار) خودت رفتن و خودت را گرامی داشتن.

همچنین حضرت به دوست دیگرش فرمود چرا می‌بینم که صبح زود رفتن به سوی عزت خودت را رها کرده‌ای؟ پاسخ داد تشییع جنازه‌ای بود خواستم من هم شرکت کنم حضرت فرمود رفتن به سوی عزت خودت را وامگذر.

امام صادق علیه السلام این سفارش را به معلی بن خنیس هم فرموده است:

عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ أَنَّهُ قَالَ رَآنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ تَأَخَّرْتُ عَنِ السُّوقِ فَقَالَ لِي اغْدُ إِلَى عِزِّكَ.

امام رضا علیه السلام نیز پیوسته این سفارش را به مصادف می‌فرمود.

كَانَ أَبُو الْحَسَنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ لِمُصَادِفٍ: «اغْدُ إِلى‏ عِزِّكَ» يَعْنِي السُّوقَ.

عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ قَالَ: سئلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ مَا حَبَسَهُ عَنِ الْحَجِّ فَقِيلَ تَرَكَ التِّجَارَةَ وَ قَلَّ شَيْئُهُ قَالَ‏ وَ كَانَ مُتَّكِئاً فَاسْتَوَى جَالِساً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ لَا تَدَعُوا التِّجَارَةَ فَتَهُونُوا اتَّجِرُوا بَارَكَ اللَّهُ لَكُمْ.

فضیل می‌گوید امام صادق علیه السلام درباره مردی (که به حج نیامده بود از آشنایانش) پرسید که چه چیزی او را از حج باز داشته؟ پاسخ داده شد که او تجارت را رها کرده و مالش کم شده (برای همین هم نتوانسته به حج بیاید). امام که تکیه زده بود صاف نشست و سپس به حضار فرمود تجارت را رها نکنید که خار می‌شوید خداوند به شما برکت دهد تجارت کنید.

عَنْ مُعَاذِ بْنِ كَثِيرٍ بَيَّاعِ الْأَكْسِيَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي قَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَدَعَ السُّوقَ وَ فِي يَدِي شَيْ‏ءٌ قَالَ إِذاً يَسْقُطَ رَأْيُكَ وَ لَا يُسْتَعَانَ بِكَ عَلَى شَيْ‏ءٍ.

معاذ بن کثیر گفت به امام صادق عرض کردم به درستی که من تصمیم گرفته‌ام بازار را رها کنم و چیزی هم در دستم هست (که محتاج دیگران نباشم) حضرت فرمود اگر چنین کنی نظرت بی ارزش می‌گردد و به وسیله تو بر کاری کمک گرفته نمی‌شود.[1]

عَنْ فُضَيْلٍ الْأَعْوَرِ قَالَ: شَهِدْتُ مُعَاذَ بْنَ كَثِيرٍ وَ قَالَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي قَدْ أَيْسَرْتُ فَأَدَعُ التِّجَارَةَ فَقَالَ إِنَّكَ إِنْ فَعَلْتَ قَلَّ عَقْلُكَ أَوْ نَحْوَهُ.

معاذ بن کثیر به امام صادق علیه السلام گفت: به راستی که من ثروتمند شده‌ام پس (اجازه می‌دهی) تجارت را رها کنم؟ حضرت فرمود اگر چنین کنی خرد تو اندک می‌شود (یا چیزی شبیه این فرمود).

عَنْ مُعَاذٍ بَيَّاعِ الْأَكْسِيَةِ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا مُعَاذُ أَ ضَعُفْتَ عَنِ التِّجَارَةِ أَوْ زَهِدْتَ فِيهَا قُلْتُ مَا ضَعُفْتُ عَنْهَا وَ مَا زَهِدْتُ فِيهَا قَالَ فَمَا لَكَ قُلْتُ كُنَّا نَنْتَظِرُ أَمْراً وَ ذَلِكَ حِينَ قُتِلَ الْوَلِيدُ وَ عِنْدِي مَالٌ كَثِيرٌ وَ هُوَ فِي يَدِي وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ عَلَيَّ شَيْ‏ءٌ وَ لَا أَرَانِي آكُلُهُ حَتَّى أَمُوتَ فَقَالَ تَتْرُكُهَا فَإِنَّ تَرْكَهَا مَذْهَبَةٌ لِلْعَقْلِ اسْعَ عَلَى عِيَالِكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ يَكُونَ هُمُ السُّعَاةَ عَلَيْكَ.

معاذ می‌گوید امام صادق علیه السلام از من پرسید ای معاذ آیا از تجارت کردن ناتوان شده‌ای یا از آن روی گردان شده‌ای؟ پاسخ دادم نه از تجارت ناتوان شده‌ام و نه از آن روی گردان. حضرت پرسید پس چه چیزی است که ترک تجارت کرده‌ای؟ پاسخ دادم ما منتظر امر (فرج شما) بودیم (که نشد) –این جریان زمان قتل ولید (و آغاز حکومت بنی عباس) اتفاق افتاد- (تا آن زمان برای نیازمندی‌های زمان ظهور ثروت می‌اندوختیم و اینک که ظهور اتفاق نیفتاده) نزد من ثروت فراوانی است و این ثروت در دست من است و حقی برای کسی بر عهده من نیست و نمی‌‌پندارم که این ثروت را تا زمانی که بمیرم بخورم (مالم تمام شدنی نیست). حضرت فرمود آیا تجارت را رها می‌کنی؟! پس به راستی که ترک تجارت (مساوی با) رفتن خرد است تلاش کن برای زن و فرزندت و بپرهیز از این که آنها تلاش کننده برای تو باشند.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: التِّجَارَةُ تَزِيدُ فِي الْعَقْلِ.

امام صادق علیه السلام فرمود: تجارت خرد را می‌افزاید

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تَرْكُ التِّجَارَةِ يَنْقُصُ الْعَقْلَ‏

امام صادق علیه السلام فرمود: رها کردن تجارت خرد را می‌کاهد.

مرآت العقول چند احتمال برای این روایت بیان کرده است (نقل به مضمون):

نخست این که کاستن خرد، نسبت به کسی است که پیش از این به تجارت اشتغال داشته و آن را ترک کرده و یا این که مطلقا ترک تجارت موجب کاستی خرد می‌گردد.

دوم هم این که مراد از نقصان خرد، کاستی در عقل معاش است یا مطلقا یعنی اعم از کاستی در عقل معاش و معاد.

با توجه به این که برخی از پیامبران و اوصیاء به تجارت اشتغال نداشتند، احتمال این که مطلق ترک تجارت موجب کاستی خرد است، چندان قوی نیست.

همچنین به قرینه برخی دیگر از روایات مانند إِذاً يَسْقُطَ رَأْيُكَ وَ لَا يُسْتَعَانَ بِكَ عَلَى شَيْ‏ءٍ (اگر چنین کنی نظرت بی ارزش می‌گردد و به وسیله تو بر کاری کمک گرفته نمی‌شود) و توضیح مرآت العقول در ذیل این روایت احتمال این که مقصود کاستی در خرد معاش است قوی‌تر است.

عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ ع مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیالِهِ كَانَ كَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏

کسی که این روزی را از راه حلالش طلب کند تا به خود و عیالش نیکی کند، مانند مجاهد در راه خداوند عز و جل است.

عن علی علیه السلام أنّه قال: ما غُدْوَةُ أحدكم فی سبیل اللَّه بأعظم من غُدْوَتِه یطلب لولده و عیاله ما یصلحهم.

صبح زود از خانه بیرون آمدن هیچ یک از شما در راه خدا بالاتر (و ارزشمندتر) از صبح زود از خانه بیرون آمدن برای طلب مال برای اصلاح زندگی فرزندان و عیالش نیست.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ الْمُنْكَدِرِ كَانَ یقُولُ مَا كُنْتُ أَرَى أَنَّ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ ع یدَعُ خَلَفاً أَفْضَلَ مِنْهُ حَتَّى رَأَیتُ ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی ع فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِظَهُ فَوَعَظَنِی فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ بِأَی شَی‏ءٍ وَعَظَكَ قَالَ خَرَجْتُ إِلَى بَعْضِ نَوَاحِی الْمَدِینَةِ فِی سَاعَةٍ حَارَّةٍ فَلَقِینِی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی وَ كَانَ رَجُلًا بَادِناً ثَقِیلًا وَ هُوَ مُتَّكِئٌ عَلَى غُلَامَینِ أَسْوَدَینِ أَوْ مَوْلَیینِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی سُبْحَانَ اللَّهِ شَیخٌ مِنْ أَشْیاخِ قُرَیشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیا أَمَا لَأَعِظَنَّهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیهِ فَرَدَّ عَلَی السَّلَامَ بِنَهْرٍ وَ هُوَ یتَصَابُّ عَرَقاً فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ شَیخٌ مِنْ أَشْیاخِ قُرَیشٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فِی طَلَبِ الدُّنْیا أَ رَأَیتَ لَوْ جَاءَ أَجَلُكَ وَ أَنْتَ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ مَا كُنْتَ تَصْنَعُ فَقَالَ لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِی وَ أَنَا فِی [طَاعَةٍ مِنْ‏] طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَكُفُّ بِهَا نَفْسِی وَ عِیالِی عَنْكَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا كُنْتُ أَخَافُ أَنْ لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى مَعْصِیةٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَقُلْتُ صَدَقْتَ یرْحَمُكَ اللَّهُ أَرَدْتُ أَنْ أَعِظَكَ فَوَعَظْتَنِی.

امام صادق علیه السلام فرمود محمد بن منکدر این چنین می‌گفت که من فکر نمی‌کردم امام سجاد نسلی برتر از خودش به جا گذارد تا این که فرزندش محمد بن علی را دیدم (فهمیدم اشتباه کرده‌ام چون) می‌خواستم او را پند دهم (اما) او مرا پند داد.

یاران محمد بن منکدر پرسیدند به چیزی به تو پند داد؟ گفت من برای رفتن به بعضی از اطراف مدینه در ساعت گرمی از مدینه خارج شدم ابوجعفر محمد بن علی (امام باقر علیه السلام) با من برخورد کرد و او مردی درشت اندام و چاق بود. در حالی که به دو غلام سیاه یا دو نفر از دوستانش تکیه داده بود. در دلم گفت سبحان الله بزرگی از بزرگان قریش در این ساعت و بر این حال در طلب دنیاست! البته که او را موعظه می‌کنم. پس به او نزدیک شدم و سلام کردم. امام سلام مرا را با نفسهای بریده پاسخ داد در حالی که به شدت عرق می‌ریخت. پس گفتم خداوند تو را به سلامت دارد بزرگی از بزرگان قریش در این ساعت و بر این حالت در طلب دنیاست؟! آیا نمی‌بینی اگر اجل تو فرا رسد و تو بر این حال باشی چه می‌کنی؟! حضرت پاسخ داد اگر مرگم فرا رسد و من بر این حال باشم مرگم فرا رسیده در حالی که من در یکی از طاعتهای خداوند عز و جل هستم که با این طاعت خودم و عیالم را از نیازمندی به تو و مردم باز می‌دارم. همانا از این می‌ترسیدم که مرگم فرا می‌رسید در حالی که من در معصیتی از معاصی خدا بودم. به امام عرض کردم راست گفتی خداوند تو را رحمت کند خواستم تو را پند دهم اما تو مرا پند دادی.

عَنْهُ ص أَنَّهُ قَالَ: تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ رَجُلٌ خَرَجَ ضَارِباً فِی الْأَرْضِ یطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ مَا یكُفُّ بِهِ نَفْسَهُ وَ یعُودُ بِهِ عَلَى عِیالِهِ.

در روزی که سایه‌ای جز سایه خدا نیست در سایه عرش مردی است که در طلب روزی بیرون رفته تا از فضل خدا مالی را طلب کند که آبروی خودش را حفظ کند و بر زن و فرزندش سود رساند.

قَالَ الصَّادِقُ ع كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْماً أَنْ یضَیعَ مَنْ یعُولُ

در گنه کار بودن شخص همین بس که عیالاتش را ضایع کند (و به آنها رسیدگی نکند)

قَالَ النَّبِی ص مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَیعَ مَنْ یعُول‏

ملعون است ملعون است کسی که عیالاتش را ضایع کند

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: أَفْضَلُ دِینَارٍ دِینَارٌ أَنْفَقَهُ الرَّجُلُ عَلَى عِیالِهِ وَ دِینَارٌ أَنْفَقَهُ عَلَى دَابَّتِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ دِینَارٌ أَنْفَقَهُ عَلَى أَصْحَابِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ وَ أَی رَجُلٍ أَعْظَمُ أَجْراً مِنْ رَجُلٍ سَعَى عَلَى عِیالِهِ صِغَاراً یعِفُّهُمْ وَ یغْنِیهِمُ اللَّهُ بِهِ.

برترین (با اجرترین) دینار دیناری که مرد برای عیالش خرج کند و دیناری که برای مرکبش در راه خدا صرف کند (و آن را آماده جهاد سازد) و دیناری که در راه خدا به یارانش بدهد سپس فرمود و کدام مرد اجرش بزرگتر است از کسی که تلاش می‌کند برای فرزندان کوچکش تا آبروی آنان را حفظ کند و خداوند به سبب او آنان را بی‌نیاز گرداند.

عَنْ مُعَاذِ بْنِ كَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنْ سَعَادَةِ الرَّجُلِ أَنْ یكُونَ الْقَیمَ عَلَى عِیالِهِ.

از خوشبختی مرد این است که (خود او) سرپرست عیالش باشد (و زندگی آنان را تأمین نماید)

أَ تَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیالِهِ مَا یكُفُّ بِهِ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاس‏

آیا می‌دانی که اطعام طعام (خوراندن غذا که در قرآن ستایش شده) چیست؟ پاسخ داد خداوند و رسولش داناتر هستند فرمود کسی که برای نانخورش، طلب روزی نماید تا آبروی آنان را نزد مردم حفظ نماید.

عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیعٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یقُولُ لَا خَیرَ فِی مَنْ لَا یحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یكُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یقْضِی بِهِ دَینَهُ وَ یصِلُ بِهِ رَحِمَهُ.

در کسی که جمع ثروت از راه حلال را دوست نداشته باشد، خیری نیست. چرا که با ثروت حلال (می‌تواند) آبروی خودش را حفظ کند و قرضش را اداء کند و صله رحم انجام دهد.

رشد اقتصادی محورهای متنوعی دارد.

یکی از محورهای رشد اقتصادی، پرهیز از مصرف کنندگی صرف است. به این نکته توجه کنید:

مَرَّ دَاوُدُ ع بِإِسْكَافٍ فَقَالَ یا هَذَا اعْمَلْ وَ كُلْ فَإِنَّ اللَّهَ یحِبُّ مَنْ یعْمَلُ وَ یأْكُلُ وَ لَا یحِبُّ مَنْ یأْكُلُ وَ لَا یعْمَل‏

داود پیامبر از (کنار) کفاشی گذشت پس به او گفت ای مرد کار کن و (با حاصل کار خودت نان) بخور. پس به راستی که خداوند کسی را که کار می‌کند و می‌خورد دوست دارد و کسی را که می‌خورد و کار نمی‌کند دوست ندارد.

از جمله محورهای رشد اقتصادی، حفظ سرمایه و رشد آن است. در احادیث به این مهم نیز پرداخته شده است.

عن أمير المؤمنين عليه السلام انّه قال: الرّحال تفيد المال.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: مسافرت مال را افزایش می‌کند.

عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي قَدْ كَفَفْتُ عَنِ التِّجَارَةِ وَ أَمْسَكْتُ عَنْهَا قَالَ وَ لِمَ ذَلِكَ أَ عَجْزٌ بِكَ كَذَلِكَ تَذْهَبُ أَمْوَالُكُمْ لَا تَكُفُّوا عَنِ التِّجَارَةِ وَ الْتَمِسُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

فضیل بن یسار می‌گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به درستی که من از تجارت دست کشیده‌ام و از آن خوداری کرده‌ام. حضرت فرمود برای چه این کار را کردی؟! آیا ناتوانی در تو هست؟! همین کارها را می‌کنید که ثروت‌تان نابود می‌گردد. از تجارت دست نکشید و از فضل خدای عز و جل بطلبید کنید.

عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَيَّ شَيْ‏ءٍ تُعَالِجُ قُلْتُ مَا أُعَالِجُ الْيَوْمَ شَيْئاً فَقَالَ كَذَلِكَ تَذْهَبُ أَمْوَالُكُمْ وَ اشْتَدَّ عَلَيْهِ.

فضیل بن یسار می‌گوید امام صادق علیه السلام از من پرسید چه کار می‌کنی (و مشغول چه کاری هستی)؟ پاسخ دادم امروز کاری نمی‌کنم. فرمود همین گونه ثروت‌تان می‌رود و این مطلب بر امام سخت آمد (یا این که امام فضیل را به سختی نکوهش کرد).

اما باید توجه داشت که رشد اقتصادی هدف نهایی نیست، بلکه به معیارهای عقلانی و الهی مطلوب است. به این حدیث جالب توجه کنید:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: أَعْطَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَبِي أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةِ دِينَارٍ فَقَالَ لَهُ اتَّجِرْ بِهَا لِي ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ لِي رَغْبَةٌ فِي رِبْحِهَا وَ إِنْ كَانَ الرِّبْحُ مَرْغُوباً فِيهِ وَ لَكِنِّي أَحْبَبْتُ أَنْ يَرَانِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُتَعَرِّضاً لِفَوَائِدِهِ قَالَ فَرَبِحْتُ لَهُ فِيهِ مِائَةَ دِينَارٍ ثُمَّ لَقِيتُهُ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ رَبِحْتُ لَكَ فِيهِ مِائَةَ دِينَارٍ قَالَ فَفَرِحَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع بِذَلِكَ فَرَحاً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ أَثْبِتْهَا فِي رَأْسِ مَالِي قَالَ فَمَاتَ أَبِي وَ الْمَالُ عِنْدَهُ فَأَرْسَلَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ كَتَبَ عَافَانَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ إِنَّ لِي عِنْدَ أَبِي مُحَمَّدٍ أَلْفاً وَ ثَمَانَمِائَةِ دِينَارٍ أَعْطَيْتُهُ يَتَّجِرُ بِهَا فَادْفَعْهَا إِلَى عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ- قَالَ فَنَظَرْتُ فِي كِتَابِ أَبِي فَإِذَا فِيهِ لِأَبِي مُوسَى عِنْدِي أَلْفٌ وَ سَبْعُمِائَةِ دِينَارٍ وَ اتُّجِرَ لَهُ فِيهَا مِائَةُ دِينَارٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ وَ عُمَرُ بْنُ يَزِيدَ يَعْرِفَانِهِ.

محمد پسر عذافر می‌گوید: امام صادق علیه السلام به پدرم هزار و هفتصد دینار داد و فرمود با این سرمایه برای من تجارت نما. سپس فرمود آگاه باش که من در سود این سرمایه (اشتیاق و) تمایلی ندارم –اگر چه سود (شایسته و) مورد رغبت هست- و لکن من دوست دارم که خداوند عز و جل مرا خواهان خیرات و زیادی (نعمتهای)ش ببیند.

عذافر می‌گوید پس در آن تجارت برای حضرت صد دینار سود کردم. سپس آن حضرت را ملاقات کردم و گفتم واقعا من در آن سرمایه برای شما صد دینار سود کردم. حضرت به این خبر شدیدا خوشحال شد سپس فرمود این سود را هم در سرمایه من بگذار… 

علاوه بر آن چه گذشت، مال و ثروت می‌ٔتواند سر منشأ خیرات و برکات فراوانی در دنیا و آخرت گردد. از این رو طلب مال می‌تواند بسیار با ارزش باشد.

برخی از روایات در این زمینه گذشت.

اما مسلما عناوین فراوان دیگری برای کسب ثروت حلال وجود دارد که گردآوری آن نیازمند مجال دیگری است.

به چند نمونه دیگر توجه نمایید:

عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ طَلَبَ [الرِّزْقَ فِی‏] الدُّنْیا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ تَوْسِیعاً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ لَقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیلَةَ الْبَدْرِ.

هر كس كه براى بى‏نیازى از مردم و تلاش براى رفاه خانواده خود، و نیكى كردن به همسایه، به طلب دنیا (مال و امكانات زندگى) برخیزد، روز قیامت در حالى خداى بزرگ را ملاقات مى‏كند كه صورتى همچون ماه‏ شب چهاردهم دارد.

علاوه بر آن چه گذشت، مال و ثروت می‌ٔتواند سر منشأ خیرات و برکات فراوانی در دنیا و آخرت گردد. از این رو طلب مال می‌تواند بسیار با ارزش باشد.

برخی از روایات در این زمینه گذشت.

اما مسلما عناوین فراوان دیگری برای کسب ثروت حلال وجود دارد که گردآوری آن نیازمند مجال دیگری است.

به چند نمونه دیگر توجه نمایید:

عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ طَلَبَ [الرِّزْقَ فِی‏] الدُّنْیا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ تَوْسِیعاً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ لَقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیلَةَ الْبَدْرِ.

هر كس كه براى بى‏نیازى از مردم و تلاش براى رفاه خانواده خود، و نیكى كردن به همسایه، به طلب دنیا (مال و امكانات زندگى) برخیزد، روز قیامت در حالى خداى بزرگ را ملاقات مى‏كند كه صورتى همچون ماه‏ شب چهاردهم دارد.

پیش از این گذشت که دنیا طلبی نکوهیده است، اما طلب دنیا برای دست یافتن به آخرت، نه تنها مذموم نیست، بلکه بسیار مطلوب نیز می‌باشد.

آن چه بسیار جالب است روایاتی است که همه این عناوین در خود جمع کرده است. توجه کنید:

أبی جعفر علیه السلام قال قال رسول اللَّه صلّى اللّه علیه و آله: العبادة سبعون جزءاً أفضلها طلب الحلال.

عبادت هفتاد جزء دارد که برترین آنها طلب (روزی و ثروت) حلال است.

العبادة عشرة أجزاء تسعة أجزاء فی طلب الحلال.

عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن در طلب (روزی و ثروت) حلال است.

تمامی احکام الهی، در یک پایه و درجه نیستند. بلکه دارای طبقات مختلفی هستند.

چند طبقه بندی را مرور اجمالی می‌کنیم.

طبقه بندی ۱: احکام تغییر ناپذیر، فراگیر و محدود

دسته‌ای از احکام تغییر ناپذیر هستند: مانند حرمت ظلم، حرمت کفر و حرمت سجده به قصد عبادت برای غیر خدا و….

حرمت کفر، هیچ گاه برداشته نمی‌شود و…

دسته‌ای دیگر احکامی است که امکان تغییر آن وجود دارد، اما در عین حال در میان تمامی ادیان و شرایع ثابت بوده است. مثلا حرمت شراب در میان همه ادیان الهی فراگیر است. همچنین از برخی روایات استفاده می‌شود که اصل وجوب نماز اختصاصی به امت پیامبر صلی الله علیه و آله ندارد.

اما برخی از احکام تنها در برخی از ادیان و شرایع صادر شده است. وجوب طلب روزی از این دسته است.

هر چند حکم طلب روزی، در امت پیامبر صلی الله علیه و آله قطعی و مسلم است، اما این حکم در امت حضرت عیسی علیه السلام وجود نداشته است.

از امام صادق علیه السلام پرسیده شد چرا اصحاب عیسی علیه السلام بر آب راه می‌رفتند و این در اصحاب محمد صلی الله علیه و آله نیست؟

حضرت پاسخ داد: به راستی که معیشت اصحاب عیسی علیه السلام کفایت شده بود (و تکلیفی به طلب روزی نداشتند اما) این مسلمانان مبتلا به (کسب روزی در) معاش هستند.[1]

بنا بر این حکم کسب و کار، نه حکمی لسا تغییر ناپذیر و نه فراگیر.

طبقه بندی ۲: احکام مطلق و مشروط

دسته‌ای از احکام اختصاص به گروهی ندارند و مشروط به هیچ شرطی نیستند. این احکام عام و مطلق نامیده می‌شوند.

مانند اصل تکلیف به نماز که در هیچ حالتی ساقط نمی‌شود.

اما برخی از احکام موارد و شرایط خاصی دارند.

مثلا وجوب حج و اداء زکات یا خمس شرایط خاص خودش را دارد.[2]

طبقه بندی ۳: احکام اولیه و ثانویه

طبقه بندی دیگری هم وجود دارد که در ارتباط با شرایط عادی و شرایط استثنایی است که از آن با تعبیر احکام اولیه و ثانویه یاد می‌شود.

مثلا خوردن مردار در شرایط عادی حرام است. اما اگر کسی از شدت گرسنگی در معرض تلف قرار بگیرد و جز مردار چیزی برای حفظ حیاتش نداشته باشد، خوردن مردار به اندازه ضرورت حلال می‌شود. همچنین نماز مشروط به وضو است اما اگر کسی به دلایل مختلف نتواند وضو بگیرد، طبق شرایط خاصی باید نمازش را با تیمم بخواند.

طبقه بندی ۴: احکام تعبدی و احکام تعقلی

همه احکام الهی معلل به علل حکیمانه است. اما به دلیل قصور عقلانی بشر، علت بسیاری از احکام الهی بر ما پوشیده است.

اما برخی از احکام هستند که خرد، علت آنها را درک می‌کند و یا این که با کمک و بیان آموزگاران الهی (پیامبر و اوصیاء آنها) علت حکم برای خرد روشن می‌گردد.

از گروه نخست احکام که علل آنها بر ما پوشیده است، با تعبیر «احکام تعبدی» یاد می‌شود و گروه دوم که خرد علت حکم را (ولو به مدد وحی) می‌یابد با تعبیر «احکام تعقلی» یاد می‌شود.

پس از این مقدمه ببینیم تکلیف به کسب و کار در کدام از این طبقات جای می‌گیرد.

در بحث علل کسب و کار گذشت:

طلب روزی، تکلیف الهی است. البته به اقتضای حکمت الهی، هر تکلیفی علتی دارد.

علل بسیاری از تکالیف بر ما پوشیده است. اما در روایات علل برخی از تکالیف بیان شده است.

با مطالعه علل تکلیف به طلب روزی روشن می‌شود که طلب روزی حکم تعبدی محض نیست بلکه کاملا عقلانی است که در هر روایتی گوشه‌ای از عقلانیت آن بیان شده است.

از این رو از یک سو به ضرورت تأمین نیازهای زندگی اشاره می‌شود…

از یک سو مصرف کنندگی صرف نکوهش می‌شود…

از زاویه دیگر پیوسته شاهد تشویقات عملی و گفتاری معصومین هستیم…

هر چند عللی که در روایات کسب و کار بسیار متنوع است، اما هر یک از آنها گوشه‌ای از عقلانیت کسب و کار را روشن می‌سازد.

گردآوری همه علل کسب و کار، افقی به عقلانیت جامع در کسب و کار می‌گشاید.

بسیار شایسته است که درنگی دوباره بر روایات کسب و کار بنماییم تا روشن شود آیا تکلیف به کسب و کار حکمی است، کاملا تعبدی یا این که علت آن بیان شده است.

برای این مهم به سراغ بیانات وحی می‌رویم. با جستجوی اندکی در روایات، با علل کسب و کار آشنا می‌شویم که عصاره آن عبارت است از:

۱- کسب ثروت برای آزمودن بشر

یکی از علل کلی احکام، که کسب و کار از جمله آنهاست، امتحان و آزمایش بشر است.[1]

۲- پرهیز از تباهی و بطالت

یکی از علل کلی نیازمندی موجودات زنده، از جمله انسان، پرهیز از تباهی حاصل از بی‌کاری است.[2]

۳- پرهیز از کاهلی و کسالت[3]

۴- پرهیز از بیکاری و فراغت

بیکاری و بی‌حاصلی عمر هرگز امری پسندیده نیست. توجه کنید:

حضرت موسی به خداوند عرض کرد ای پروردگارم کدامیک از بندگانت بیشتر مبغوض تو هستند؟ فرمود کسی در شب ( با سپری کردن تمام آن به خوابیدن همچون) مردار است و کسی که در روز (تمام وقتش را به بیهودگی بگذراند و) بیکاره باشد.[4]

علاوه بر این عدم تلاش برای زندگی، موجب می‌شود که انسان از زندگی لذتی نبرد. به این عبارت در توحید مفضل توجه کنید:

اگر مردم از تمام آن چه به آن محتاج هستند بی‌نیاز می‌شدند هرگز زندگی گوارایشان نمی‌شد و خوشی آن را نمی‌یافتند…[5]

 (اگر انسان نیازهای خودش را تأمین نکند و بیکار باشد) البته که از بی‌کاری خسته می‌شد و نفسش با او درگیر می‌شد تا به کاری مشغول شود…[6]

۵- پرهیز از سربار دیگران شدن[7]

۶- پرهیز از دین فروشی[8]

۷- پرهیز از بی‌آبرویی[9]

۸- پرهیز از ضایع شدن افراد تحت تکفل[10]

۹- پرهیز از ضایع شدن ثروت[11]

۱۰- پرهیز از ناتوانی از اهداف عقلانی و الهی[12]

11- پرهیز از…

با درنگ در عناوین یاد شده و درایت روایات آن، روشن می‌شود که تکلیف کسب و کار تکلیفی تعبدی محض نیست، بلکه به دلایل عقلانی و الهیِ روشن، این تکلیف ضرورت پیدا کرده است.

دائره کسب و کار چه اندازه است؟ و کسب و کار شامل چه اشتغالاتی می‌گردد؟

در عرف کنونی جامعه دامنه کسب و کار بسیار گسترده یافته و توسعه پیدا کرده است. از مشاغل واقعی گرفته تا مشاغل کاذب، مشاغل واقعی هم شامل مشاغل مولد و غیر مولد، همه و همه در حوزه کسب و کار قرار می‌گیرند.

اما از منظر روایات:

کارهای فراوانی در روایات مورد توجه قرار گرفته است.

در میان این کارها برخی ترجیح داده شده مانند تجارت و….

از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شده کدام کسب مرد خوب‌تر است؟ فرمود کاری که مرد به دست خودش انجام دهد.[1]

فعلا کاری به کارهای ترجیح داده شده نداریم.

یکی از مناطهای عمده کسب و کار، طلب روزی است. طلب روزی چند شاخه اصلی دارد:

برخی از مشاغل مستقیما روزی فرد را تولید می‌کنند مانند کشاورزی و دامداری.

برخی از مشاغل مولد سود از سرمایه است. مانند خرید و فروش که حاصل آن ازدیاد سرمایه و سود بیشتر است. با سود بیشتر، قدرت خرید و تأمین نیازمندی‌های زندگی ما بالا می‌رود.

در برخی از مشاغل سودآوری نیست. بلکه حاصل آن تنها دست مزدی است که در مقابل کار به دست می‌آید. مانند اجیر شدن.

بسیاری از انواع اجیر شدن، شناخته شده هستند. مانند کارمندی، کارگری ، بنایی، نگهبانی، مرزبانی و…

محمد بن حسن صفار به امام حسن عسگری نوشت: مردی بدون مأموریت از طرف پادشاه (و حکومت) قافله‌ها را در مسیرهای خطرناک بدرقه (اسکورت) می‌کند. اهل قافله اجرت مشخصی در مقابل این عمل شرط می‌کنند. آیا برای چنین شخصی جایز است که اجرت از آنان بگیرد یا نه؟ حضرت نوشت زمانی که خودش را برای انجام کار معروف (و شناخته شده یا پسندیده)ای  اجیر کند (مانعی ندارد و) حقش را می‌گیرد انشاء الله.[2]

انواع آموزگاری و مربی‌گری در این گروه قرار می‌گیرد.

اما برخی دیگر از انواع اجیر شدن برای همگان شناخته شده نیستند، مانند خود آموختن و یا کشف مجهولات مورد نیاز.

آموزش ضمن خدمت، مأمور به تحصیل و… همچنین تمامی مؤسسات تولید علم در این راستا قرار دارند.

همچنین انواع نیروهای شناسایی از جمله کارآگاهان نیز شاخه دیگری از این گروه هستند.

آن چه گفته شد اشاره اجمالی بسیار ناقص است به انواع طلب روزی.

بنا بر این نمی‌توان طلب روزی را به مشاغل رایج محدود ساخت.

تنها محدودیتی که طلب روزی دارد، این است که راه آن باید انسانی و شرعی باشد. تأمین زندگی از راه‌هایی چون  زورگیری، رباخواری و… مجاز نیست.

پس از آشنایی با روایات کسب و کار چند پرسش اساسی قابل طرح است. نخستین آنها عبارت است از این که:

آیا آن چه مهم است و موضوعیت دارد، طلب روزی است؟ یا اصل کسب و کار؟ و یا هیچ کدام؟

اگر کسی روزیش تأمین باشد، باز هم باید طلب روزی کند یا این که می‌تواند به کارهای شایسته دیگر مشغول گردد؟

توضیح این که «کسب»، اشتغالی است درآمدزا. اگر زندگی من تأمین باشد، نیازی به درآمدزایی ندارم. اگر من دست از کسب بکشم، ولی کاری مفید و سودمند پیش گیرم، بر خلاف دستورات وحی عمل شده یا خیر؟

پس نقطه اصلی تحقیق این است که کسب روزی موضوعیت دارد یا کار و اشتغال؟

این مهم را در قالب سه پرسش اساسی پی می‌گیریم:

۱- بیکاری با درماندگی در گذران زندگی، چه حکمی دارد؟

۲- درآمدزایی بدون اشتغال، چه حکمی دارد؟

۳- اشتغال بدون درآمدزایی، چه حکمی دارد؟

پیش از تحقیق در پرسشهای یاد شده، توجه به چند نکته لازم است.

نخست روشن ساختن رابطه کسب و کار با عبادت است.

نکته‌ی دوم رابطه بی‌نیازی با منبع مالی رایگان و تبرعی است.

با ما همراه باشید.

با روایات کسب و کار آشنا شدیم. روشن شد که همه روایات به زبان واحدی وارد نشده است. بلکه به اقتضای موضوعات مختلف از علل مختلف برای ضرورت کسب و کار سخن گفته شده است.

بر همین اساس پیش از این پرسش مهمی را مطرح کردیم که «موضوع جامع روایات رزق و روزی چیست؟ طلب روزی، یا طلب مال و یا کار و اشتغال؟ کدامیک؟»

این مهم را در قالب سه پرسش زیر پی‌گیری کردیم:

۱- بیکاری با درماندگی در گذران زندگی، چه حکمی دارد؟

۲- درآمدزایی بدون اشتغال، چه حکمی دارد؟

۳- اشتغال بدون درآمدزایی، چه حکمی دارد؟

ناگفته پیداست در صورت نیازمندی، بیکاری به هیچ وجه شایسته نیست.

در صورت بی‌نیازی نیز بیکاری ممنوع است. زیرا روایاتی فراوانی وارد شده است که به «پرهیز از تباهی و بطالت»، «پرهیز از کاهلی و کسالت»، «پرهیز از بیکاری و فراغت» و «پرهیز از ضایع شدن ثروت» فرمان می‌دهد.

اگر سرمایه شخص، درآمدزایی داشته باشد، بیکاری در این صورت هر چند مصداق ضایع شدن ثروت نیست، اما به دلیل تطبیق سایر عناوین یاد شده بر مورد، باز هم بیکاری ممنوع است.

پس بی‌کاری به شکل مطلق روا نیست و فرد باید مشغول به کاری باشد.

در ادامه به اشتغال به کاری جز طلب روزی و ثروت پرداختیم.

البته در مباحث گذشته روشن شد که اشتغال به عبادت به معنی رایج آن، نیز عبادتی نکوهیده است. بنا بر این مقصود از اشتغال، اشتغالی شایسته و بایسته است.

روشن شد که اگر زندگی فردی از منابع شخصی خود او تأمین باشد، می‌تواند دست از طلب روزی و ثروت برداشته و به کار شایسته‌ی دیگری بپردازد. اشتغال به کار شایسته، در صورت بی‌نیازی شخصی با روایات کسب و کار هیچ منافاتی ندارد.

بدیهی است که در صورتی که کاری شایسته یا بایسته، بر زمین مانده باشد، صرف نظر کردن از درآمدزایی شخصی و اشتغال به چنین کاری نوعی ایثار و از خود گذشتگی است و نه تنها جایز است، بلکه بسیار پسندیده نیز می‌باشد.

رسیدگی به کار شایسته و بایسته و ترک کسب مال، منحصر به بی‌نیازی شخصی نیست، بلکه اگر زندگی فرد از منابع رایگان قابل تأمین باشد، باز هم به اقتضای اولویت می‌توان به کارهای بر زمین مانده اشتغال داشت و دست از طلب روزی کشید.

البته تنها شرطی در مورد مصرف منابع رایگان وجود دارد، حفظ عزت و آبروی مؤمن است.

بسیاری از کارهای اجتماعی در این گروه جای می‌گیرند، مانند مأمور زکات، قاضی، جهادگران و….

آخرین شاخه مورد بحث، اشتغال به کارهای اولویتدار و ترک کسب رزوی در عین نیازمندی است.

روشن شد که اگر کاری مهم‌تر از تأمین زندگی شخصی باشد، اشتغال به چنین کاری با تحمل مشکلات زندگی، بالاترین از خود گذشتی و ایثار است و تنها از جوانمردان سر می‌زند.

این شاخه نمونه‌های فراوانی دارد. از جمله:

کسی که در عین لنگی زندگی زن و بچه به جهاد در راه خدا اعزام می‌شود.

کسی که با کوتاهی همه مردم در امر کفن و دفن مؤمنین پیش قدم است.

کسی که به جای رفاه زندگی خود به ایتام و درماندگان رسیدگی می‌کند.

کسی که حکم آیه نَفْر را در کوچ برای تفقه به دوش می‌کشد.

و…

نتیجه این شد که معیار نهایی در بحث روایات کسب و کار، اشتغال بایسته است و نه طلب روزی و ثروت.