بی تردید آزردن ظالمانه دیگران با رفتارهای ناپسند، به هر شکلی که باشد، باعث ایجاد کدورت، کینه و در نتیجه دشمنی می شود و در چنین فضایی رشته محبّت و دوستی و برادری کم کم می پوسد و پاره می گردد.
در نوشتار قبل در باره جدال سخن گفتیم و جدال غیر أحسن را به عنوان یکی از اسباب ایجاد نفرت و دشمنی بررسی کردیم. اکنون به بیان اسباب دیگر این موضوع خواهیم پرداخت.
آزار و اذیت دیگران
بسیاری از اسباب ایجاد نفرت و دشمنی را می توان تحت یک عنوان کلی یعنی «آزار و اذیت دیگران» طبقه بندی کرد. بی تردید آزردن ظالمانه دیگران با رفتارهای ناپسند، به هر شکلی که باشد، باعث ایجاد کدورت، کینه و در نتیجه دشمنی می شود و در چنین فضایی رشته محبّت و دوستی و برادری کم کم می پوسد و پاره می گردد. دین اسلام نیز مؤمنین را از این کار برحذر داشته و آن را به عنوان حق الناس بسیار محترم می شمارد. قرآن کریم در مورد آزار مؤمنین فرموده است:
«وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً».
و آنان كه مردان و زنان باايمان را به خاطر كارى كه انجام نداده اند آزار مى دهند، بار بهتان و گناه آشكارى را به دوش كشيده اند.[١]
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد: «در اين آيه ايذاء مؤمنين و مؤمنات را در گناه بودن، مقيد كرده به قيد [بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا- بدون اين كه تقصيرى كرده باشند] و اين براى آن است كه شامل صورت قصاص و حدّ شرعى، و تعزير نشود، چون ايذاى مؤمنين و مؤمنات، در اين چند صورت گناه نيست، زيرا خود شارع اجازه داده، تا مظلوم از ظالم خود قصاص بگيرد، و به حاكم شرع اجازه داده تا بعضى از گنهكاران را حدّ بزند، و بعضى ديگر را تنبيه كند. و امّا در غير اين چند صورت خداى تعالى آزار مؤمنين و مؤمنات را احتمال (و زير بار و بال رفتن) بهتان و اثم مبين خوانده.
و بهتان عبارت است از دروغ بستن به كسى در پيش روى خود او، و اگر ايذاى مؤمنين را بهتان خوانده، وجهش اين است كه آزار دهنده مؤمنين حتما پيش خودش علّتى براى اين كار درست كرده، علّتى كه از نظر او جرم است، مثلا پيش خودش گفته: فلانى چرا چنين گفت؟ و چرا چنين كرد؟ گفته و كرده او را جرم حساب مى كند، در حالى كه در واقع جرمى نيست، و اين همان دروغ بستن، و نسبت جرم به بى گناهى دادن است، و گفتيم كه اين طور نسبت دادن بهتان است. و اگر آن را اثم مبين خواند، بدين جهت است كه گناه بودن افتراء و بهتان، از چيزهايى است كه عقل انسان آن را درك مى كند، و احتياجى ندارد به اين كه از ناحيه شرع نهيى در مورد آن صادر شود».[٢]
امیر المؤمنین (ع) در باره ارتباط میانِ آزار دیگران و جلب نفرت و دشمنی ایشان می فرمایند:
«الْأَذَى يَجْلِبُ الْقِلَى».
اذیت کردن، بغض شدید و دشمنی را جلب می کند.[٣] و یا فرمودند:
«مَنْ كَفَّ أَذَاهُ لَمْ يُعَادِهِ أَحَدٌ».
هر کس از اذیت دیگران خودداری کند، احدی با او دشمنی نخواهد کرد.[٤] همچنین می فرمایند:
«مَنْعُ أَذَاكَ يُصْلِحُ لَكَ قُلُوبَ أَعْدَائِكَ».
اگر مانع اذیت خود نسبت به دیگران شوی (دیگران را اذیت نکنی) این کار، دل های دشمنانت را برای تو اصلاح می گرداند (یعنی دشمنی ایشان تبدیل به صلح و دوستی می شود).[٥]
البته دو حدیث آخر ناظر به دشمنی هایی است که بر اثر آزار و اذیت دیگران حاصل می شود که نتیجه اذیت نکردن دیگران طبق این دو حدیث آن است که از این نوع دشمنی مصونیت حاصل خواهد شد. امّا گروهی از دشمنی ها بر اثر عوامل دیگری به وجود می آید که گریزی از آن نیست، مثلاً دشمنی هایی که نسبت به انبیا و اولیای الهی از سوی دشمنان خدا وجود دارد، تنها به خاطر آن است که نور هدایت را خاموش کنند تا منافع شیطانی و اغراض دنیوی آن ها بر اثر هدایت مردم به خطر نیفتد و از سوی دیگر آتش حسادت در وجود دشمنان اولیای خدا، آن ها را به سمت دشمنی آن بزرگواران سوق می دهد. این مورد از دشمنی با موردی که در دو حدیث مذکور بیان گردیده است، تفاوت دارد و تا زمانی که مؤمن تحت ولایت خدا و اولیاء او قرار دارد- از این دشمنی که همان دشمنی شیطان و دوستان اوست- در امان نخواهد بود، لذا انسان در دنیا پیوسته در نبردی تنگاتنگ با سپاه شیطان قرار دارد که اگر از این پیکار سربلند بیرون آید، عاقبت بخیر و رستگار خواهد بود.
آزاردهنده مؤمن، مورد لعن و غضب پروردگار
روایات عجیبی در باره آزار مؤمن و خشم خداوند متعال از آزار دهنده به مؤمنین وجود دارد که از شدّت بیزاری پروردگار متعال از این عمل زشت حکایت می کند. برای آشنایی از میزان قُبح این عمل نزد خداوند متعال، مطالعه دو حدیث در این موضوع کفایت می کند. رسول خدا (ص) فرمودند:
«مَنْ آذَى مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ وَ فِي خَبَرٍ آخَرَ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ».
هر کس مؤمنی را بیازارد حتماً مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد به تحقیق که خدا را آزرده است و کسی که خدا را بیازارد، در تورات و انجیل و زبور و قرآن لعنت شده (دور از رحمت خدا) است. و در روایتی دیگر چنین آمده: بر او (کسی که مؤمنی را آزرده) لعنت خدا و ملائکه و تمامی مردم باد.[٦] چنان چه قرآن کریم در مورد ایذاء خدا و رسول فرموده است:
«إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً».
آن ها كه خدا و پيامبرش را آزار مى دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنيا و آخرت دور ساخته، و براى آن ها عذاب خواركننده اى آماده كرده است.[٧]
همچنین از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمودند:
«قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِيَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّي مَنْ آذَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ وَ لْيَأْمَنْ غَضَبِي مَنْ أَكْرَمَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ».
خداوند عزّ و جلّ فرموده است هر کس بنده مؤمن مرا بیازارد، اعلان جنگ با من داده است، و باید از غضب من در امان باشد کسی که بنده مؤمن مرا گرامی بدارد.[٨]
مصادیق آزار و اذیت
آزار دیگران به شکل های مختلفی از معاصی تحقق می یابد و به طور کلی هر گناه و عمل ناشایستی که موجب رنجش خاطر و ضرر و زیان دیگران اعمّ از زیان های روحی، جسمی، مالی و عِرضی (آبرویی) شود، از مصادیق آزار و اذیت محسوب می گردد و هر قدر بنده ای که مورد آزار قرار گرفته است نزد خدا محبوب تر و مقرّب تر باشد، بار این گناه سنگین تر و جزای بزرگ تری را در پی خواهد داشت. به عنوان مثال، یک وقت کسی در حق یکی از افراد عادی جامعه ظلم می کند و باعث رنجش خاطر او می شود، و یک بار هم کسی باعث اذیت و آزار یکی از اولیاء خدا می شود که چنان محبوب خداست که به یُمن وجود مبارکش، خداوند متعال آفرینش را حیات داده و روزی می دهد. از همین باب است که تبرّی یکی از واجبات دین اسلام است و خداوند متعال دشمنان انبیا و اولیای خویش را لعنت نموده و به مؤمنین دستور می دهد تا از ایشان تبرّی بجویند.
از باب نمونه به چند مورد از مصادیق اذیت اشاره می کنیم:
١- مسخره کردن دیگران:
قرآن کریم می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ».
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نبايد گروهى از مردان شما گروه ديگر را مسخره كنند، شايد آن ها از اين ها بهتر باشند و نه زنانى زنان ديگر را، شايد آنان بهتر از اينان باشند و يكديگر را مورد طعن و عيب جويى قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند يكديگر را ياد نكنيد، بسيار بد است كه بر كسى پس از ايمان نام كفرآميز بگذاريد و آن ها كه توبه نكنند، ظالم و ستمگرند.[٩]
در شأن نزول این آیه در تفسیر آورده شده: «در حديثى آمده است كه روزى صفيه دختر حيى ابن اخطب (همان زن يهودى كه بعد از ماجراى فتح خيبر مسلمان شد و به همسرى پيغمبر اسلام (ص) در آمد) خدمت پيامبر (ص) آمد در حالى كه اشك مى ريخت، پيامبر (ص) از ماجرا پرسيد، گفت: عايشه مرا سرزنش مى كند و مى گويد: "اى يهودى زاده"! پيامبر (ص) فرمود: چرا نگفتى پدرم هارون است، و عمويم موسى، و همسرم محمد (ص)؟ و در اين جا بود كه اين آيه نازل شد».[١٠]
ادامه این بحث را در نوشتار بعدی دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
١- یک آیه و روایت در مذمّت اذیت دیگران بنویسید؟
٢- یکی از مصادیق اذیت دیگران را نام برده و آیه ای از قرآن در باره آن بنویسید؟
پی‌نوشت‌ها
[١] سوره احزاب/ آیه ٥٨ (ترجمه مکارم).
[٢] ترجمه الميزان ج ١٦ ص ٥٠٩.
[٣] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص ٤٠.
[٤] همان ص ٤٣١.
[٥] همان ص ٤٨٩.
[٦] جامع الأخبار (للشعيري) ص ١٤٧.
[٧] سوره احزاب/ آیه ٥٧ (ترجمه مکارم).
[٨] الكافي (ط - الإسلامية) ج ٢ ص ٣٥٠.
[٩] سوره حجرات/ آیه ١١ (ترجمه مکارم).
[١٠] تفسير نمونه ج ٢٢ ص ١٨٠.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده
[٢] ترجمه الميزان ج ١٦ ص ٥٠٩.
[٣] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص ٤٠.
[٤] همان ص ٤٣١.
[٥] همان ص ٤٨٩.
[٦] جامع الأخبار (للشعيري) ص ١٤٧.
[٧] سوره احزاب/ آیه ٥٧ (ترجمه مکارم).
[٨] الكافي (ط - الإسلامية) ج ٢ ص ٣٥٠.
[٩] سوره حجرات/ آیه ١١ (ترجمه مکارم).
[١٠] تفسير نمونه ج ٢٢ ص ١٨٠.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده
https://hedayatgar.ir/fa/news/4876/%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A7%D8%B0%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8-%D9%86%D9%81%D8%B1%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%D8%B4%D9%85%D9%86%DB%8C