نظریات و رهنمودهای حضرت امام حسن مجتبی سلام الله علیه در رابطه با مسائل علوم انسانی

 

قالَ الإمامُ الْحَسَنُ الْمُجتبی عَلَیْهِ السَّلام

یَا ابْنَ آدْم! عَفِّ عَنِ مَحارِمِ اللّهِ تَکُنْ عابِداً، وَ ارْضِ بِما قَسَّمَ اللّهُ سُبْحانَهُ لَکَ تَکُنْ غَنِیّاً، وَ أحْسِنْ جَوارَ مَنْ جاوَرَکَ تَکُنْ مُسْلِماً، وَ صاحِبِ النّاسَ بِمِثْلِ ما تُحبُّ أنْ یُصاحِبُوکَ بِهِ تَکُنْ عَدْلاً. (نزهه النّاظر و تنبیه الخاطر، ص79 - بحارالأنوار، ج 78، ص 112 )

ای فرزند آدم! نسبت به محرّمات الهی عفیف و پاکدامن باش تا عابد و بنده خدا باشی.

راضی باش بر آنچه که خداوند سبحان برایت تقسیم و مقدّر نموده است، تا همیشه غنی و بی نیاز باشی.

نسبت به همسایگان، دوستان و همنشینان خود نیکی و احسان نما تا مسلمان محسوب شوی.

با افراد (مختلف) آنچنان بر خورد کن که انتظار داری دیگران همانگونه با تو بر خورد نمایند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره نماز

امام حسن علیه السلام:

مَنَ صَلّی، فَجَلَسَ فی مُصَلاّه إلی طُلُوعِ الشّمسِ کانَ لَهُ سَتْرا مِنَ النّارِ. (وافی ج4 ص1553 )

هر که نماز - صبح - را بخواند و در جایگاه خود بنشیند تا خورشید طلوع کند، برایش پوششی از آتش خواهد بود.

سخن امام حسن ( ع ) درباره ماه رمضان

امام حسن علیه السلام:

إنَّ اللّه َ جَعَلَ شَهرَ رَمضانَ مِضمارا لِخَلقِهِ فَیستَبِقونَ فیهِ بِطاعَتِهِ إلی مَرضاتِهِ؛ ( تحف العقول، ص 236. )

امام حسن علیه السلام:خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه ای برای آفریدگان خود قرار داده تا با طاعتش برای خشنودی او از یکدیگر پیشی گیرند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره مسجد رفتن

امام حسن (ع ) :

مَنْ أدامَ الاْخْتِلافَ إلَی الْمَسْجِدِ أصابَ إحْدی ثَمانٍ:آیَةً مُحْکَمَةً، أَخاً مُسْتَفادا، وَ عِلْما مُسْتَطْرَفا، وَ رَحْمَةً مُنْتَظِرَةً، وَ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی الْهُدی، اَوْ تَرُدُّهُ عَنْ الرَّدی، وَ تَرْکَ الذُّنُوبِ حَیاءً اَوْ خَشْیَةً. ( تحف العقول ص235 )

هر کس فرصت هایی از شب و روز خود را در مسجد قرار دهد یکی از هشت فایده شاملش می شود:برهان و نشانه ای - برای معرفت - دوست و برادری سودمند، دانش و اطلاعاتی جامع، رحمت و محبّت عمومی، سخن و مطلبی که او را هدایت گر باشد، - توفیق اجباری - در ترک گناه به جهت شرم از مردم یا به جهت ترس از عقاب.

سخن امام حسن ( ع ) درباره ازدواج

امام حسن فرمود:

جَاءَ رَجُلٌ إِلَی الْحَسَنِ ع یَسْتَشِیرُهُ فِی تَزْوِیجِ ابْنَتِهِ فَقَالَ زَوِّجْهَا مِنْ رَجُلٍ تَقِیٍّ فَإِنَّهُ إِنْ أَحَبَّهَا أَکْرَمَهَا وَ إِنْ أَبْغَضَهَا لَمْ یَظْلِمْهَا. ( مکارم الأخلاق، ص:204. )

مردی خدمت امام حسن علیه السلام آمد تا دربارۀ ازدواج دخترش با ایشان مشورت کند؛ حضرت فرمود:دخترت را به ازدواج مردی با تقوا درآور؛ زیرا اگر دخترت را دوست داشته باشد، گرامی اش می دارد و اگر دوستش نداشته باشد به او ظلم نمی کند.

 

سخن امام حسن ( ع ) درباره دوستی با اهل بیت

امام حسن (ع) فرمود:

وَ إنّ حُبَّنا لَیُساقِطُ الذُّنُوبَ مِنْ بَنی آدَم، کَما یُساقِطُ الرّیحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ. (کلمه الامام حسن ج7ص25)

همانا محبّت و دوستی با ما (اهل بیت رسول الله صلی الله علیه وآله) سبب ریزش گناهان - از نامه اعمال - می شود، همان طوری که وزش باد، برگ درختان را می ریزد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره امام علی ( ع )

امام حسن ( ع) پس از شهادت پدرش امیرالمؤمنین علیّ علیه السلام، در جمع اصحاب فرمود:

لَقَدْ فارَقَکُمْ رَجُلٌ بِالاْمْسِ لَمْ یَسبِقْهُ الاْوَّلُونَ، وَلا یُدْرِکُهُ آلاَّْخِرُونَ. (احقاق الحق ج11 ص 183)

شخصی از میان شماها رفت که در گذشته مانند او نیامده است، و کسی در آینده نمی تواند هم تراز او قرار گیرد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره خواندن قرآن

امام حسن ( ع) فرمود:

مَنْ قَرَءَ الْقُرْآنَ کانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُجابَةٌ، إمّا مُعَجَّلةٌ وَإمّا مُؤجَلَّةٌ.( دعوات راوندی ص24)

کسی که قرآن را - با دقّت - قرائت نماید، در پایان آن - اگر مصلحت باشد - دعایش سریع مستجاب خواهد شد - و اگر مصلحت نباشد - در آینده مستجاب می شود.

امام حسن ( ع) فرمود:

إنّ هذَا الْقُرْآنَ فیهِ مَصابیحُ النُّورِ وَشِفاءُ الصُّدُورِ. (بحار ج75 ص11 )

همانا در این قرآن چراغ های هدایت به سوی نور و سعادت موجود است و این قرآن شفای دل ها و سینه هاست.

سخن امام حسن ( ع ) درباره خداشناسی

امام حسن (ع ) فرمود:

مَنْ عَرَفَ اللهَ أحَبَّهُ، وَ مَنْ عَرَفَ الدُّنْیا زَهِدَ فیها. (کلمه الامام حسن ج7 ص140 )

هرکس خدا را بشناسد، (در عمل و گفتار) او را دوست دارد و کسی که دنیا را بشناسد آن را رها خواهد کرد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره اخلاق نیکو

امام حسن علیه السلام:

إنَّ أَحسَنَ الحَسَنِ الخُلُقُ الحَسَنِ. (الخصال، ص 29 )

نیکوترین نیکو، خُلق نیکو است.

سخن امام حسن ( ع ) درباره صبر و بردباری

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:« جَرَّبْنا وَ جَرَّبَ الْمُجَرِّبُونَ فَلَمْ نَرَ شَیئا اَنْفَعُ وِجْدانا وَ لا اَضَرُّ فِقْدانا مِنَ الصَّبْرِ تُداوی بِهِ الاُْمُورُ. ( شرح نهج البلاغه، ج1، ص320. )

تجربه ما و دیگران نشان می دهد که چیزی نافع تر از داشتن صبر و زیان بارتر از نداشتن بردباری دیده نشده است، صبری که به وسیله آن تمام امور درمان می شود».

 

سخن امام حسن ( ع ) درباره جوانمردی

وَ سُئِلَ عَنِ الْمُرُوَّةِ؟ فَقالَ علیه السلام :شُحُّ الرَّجُلِ عَلی دینِهِ، وَ إصْلاحُهُ مالَهُ، وَ قِیامُهُ بِالْحُقُوقِ. ( تحف العقول ص235)

از حضرت سلام الله علیه پیرامون مُروّت و جوان مردی سوال شد، فرمود:

جوان مرد کسی است که در نگهداری دین و عمل به آن تلاش نماید، در اصلاح دارایی و ثروت خویش همّت گمارد، و در رعایت حقوق طبقات مختلف پا بر جا باشد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره بخل

امام حسن سلام الله علیه:اَلبُخلُ أن یَرَی الرَّجُلُ ما أنفَقَهُ تَلَفاً و ما أمسَکَهُ شَرَفاً. (بحار الانوار( ط- بیروت) ج 71، ص 417، ح 38- )

بخل آن است که آدمی آنچه را بخشیده است، تلف و آنچه را نگه داشته شرف بپندارد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره فراگیری علم و دانش

امام حسن ( ع ):

تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطیعُوا حِفْظَهُ فَاکْتُبُوهُ وَ ضَعُوهُ فی بُیُوتِکُمْ .( احقاق الحق ج11 ص 235 )

علم و دانش را - از هر طریقی - فرا گیرید، و چنانچه نتوانستید آن را در حافظه خود نگه دارید، ثبت کنید و بنویسید و در منازل خود - در جای مطمئن - قرار دهید.

امام حسن ( ع ):

حُسْنُ السُّؤالِ نِصْفُ الْعِلْمِ .( کلمه الامام حسن ج7ص129 )

کسی که عادت سؤال و حالت پرس و جو دارد مثل آن است که نصف علم ها را فرا گرفته باشد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره فاصله حق و باطل

امام حسن ( ع ) :

بَیْنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ أرْبَعُ أصابِع، ما رَأَیْتَ بَعَیْنِکَ فَهُوَ الْحَقُّ وَ قَدْ تَسْمَعُ بِأُذُنَیْکَ باطِلاً کَثیرا. (تحف العقول ص229 )

بین حقّ و باطل چهار انگشت فاصله است، آنچه که را با چشم خود ببینی حقّ است؛ و آنچه را شنیدی یا آن که برایت نقل کنند چه بسا باطل باشد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره مشورت کردن

امام حسن علیه السلام:

ما تَشاوَرَ قَومٌ إلاّ هُدُوا إلی رُشدِهِ. ( تحف العقول، ص 233 )

هیچ قومی با یکدیگر مشورت نکردند مگر آن که به راه پیشرفت خود رهنمون شدند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره رفتار کردن با مردم

صاحِبِ النّاسَ مِثلَ ما تُحِبُّ أن یُصاحِبوکَ بِه. (أعلام الدّین، ص 297 )

با مردم به گونه ای رفتار کن که دوست داری با تو آن گونه رفتار کنند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره نابودی ایمان

امام حسن(ع) می فرماید:

هَلاک الْمَرْءِ فی ثَلاث:اَلْکبْرُ، وَ الْحِرْصُ، وَ الْحَسَدُ; فَالْکبْرُ هَلاک الدّینِ، وَ بِهِ لُعِن إبْلیسُ. وَ الْحِرْص عَدُوّ النَّفْسِ، وَ بِهِ خَرَجَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّهِ. وَ الْحَسَدُ رائِدُ السُّوءِ، وَ مِنْهُ قَتَلَ قابیلُ هابیلَ. ( اعیان الشیعه، ج 1، ص 577)

هلاکت و نابودی دین و ایمان هر شخص در سه چیز است:تکبر، حرص و حسد. تکبر سبب نابودی دین و ایمان شخص است و به وسیله تکبر شیطان با آن همه عبادت، ملعون گردید. حرص و طمع، دشمن شخصیت انسان است، همان طوری که حضرت آدم(ع) به وسیله آن از بهشت خارج شد. حسد سبب همه خلاف ها و زشتی هاست و به همان جهت، قابیل برادر خود هابیل را به قتل رساند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره مزاح و شوخی بی جا

امام حسن(ع) می فرماید:

الْمِزاحُ یأْکلُ الْهَیبَهَ، وَ قَدْ أکثَرَ مِنَ الْهَیبَهِ الصّامت (بحارالانوار، ج75، ص113، ح7. )

مزاح و شوخی های زیاد و بی جا، شخصیت و وقار انسان را از بین می برد، و چه بسا افراد ساکت دارای شخصیت و وقار عظیمی می باشند.

سخن امام حسن ( ع ) درباره رفع مشکل مردم

امام حسن(ع) می فرماید:

لَقَضاءُ حاجَهِ أخ لی فِی اللهِ أحَبُّ مِنْ إِعْتِکاف شَهْر (کلمه الامام الحسن(ع)، ص 139 )

هر آینه برآوردن حاجت و رفع مشکل دوست و برادرم، از یک ماه اعتکاف، در مسجد ـ و عبادت مستحبی، نزد من ـ بهتر و محبوب تر است.

سخن امام حسن ( ع ) درباره نادان ترین مردم

امام حسن(ع) فرمود:

اءکْیَسُ الْکَیِّسِ التُّقی ، وَ اءحْمَقُ الْحُمْقِ الْفُجُورَ، الْکَریمُ هُوَ التَّبَرُّعُ قَبْلَ السُّؤالِ. ( بحارالا نوار:ج 44، ص 30. )

زیرک ترین و هوشیارترین افراد، شخص باتقوا و پرهیزکار می باشد؛ احمق و نادان ترین افراد، کسی است که تبه کار و اهل معصیت باشد؛ گرامی ترین و باشخصیّت ترین افراد، آن کسی است که به نیازمندان پیش از اظهار نیازشان، کمک نماید.

سخن امام حسن ( ع ) درباره زندگی

امام حسن می فرماید :

وَاعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَاءنَّکَ تَعیشُ اءبَدا، وَاعمَلْ لاَِّخِرَتِکَ کَاءنّکَ تَمُوتُ غدَا. ( بحارالا نوار:ج 44، ص 138، ح 6 )

فرمود:در دنیا چنان برنامه ریزی کن - از نظر اقتصاد و صرفه جوئی و... - مثل آن که می خواهی همیشه دوام داشته باشی، و نسبت به آخرت به نوعی حرکت و کار کن مثل این که فردا خواهی مُرد.

سخن امام حسن ( ع ) درباره خصوصیات دوست

امام حسن می فرماید :

القَریبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إنْ بَعُدَ نَسَبُهُ، وَالْبَعیدُ مَنْ باعَدَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إنْ قَرُبُ نَسَبُهُ. (تحف العقول ص234 )

بهترین دوست نزدیک به انسان آن کسی است که در تمام حالات دلسوز و با محبّت باشد گرچه خویشاوندی نزدیک نداشته باشد.

و بیگانه ترین افراد کسی است که از محبّت و دلسوزی بعید باشد گرچه از نزدیک ترین خویشاوندان باشد.