در متن یادداشتحجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی‌اصفهانی، ابتدا به پیشینه کتبی که بهحضرت زهرا(س)پرداخته‌اند، اشاره شده و سپس آیات مربوط به حضرت(س) احصا شده است که در ادامه می‌خوانید؛

پیشینه

كتاب‌های حدیثی و تفسیری شیعه و اهل سنت، از كهن‌ترین منابعی است كه در مورد آیات مربوط به حضرت فاطمه(س) مطالبی بیان كرده‌اند كه این مطالب غالباً از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و صحابیان بیان شده است. اما در این موضوع كتاب‌های مستقلی نیز نگاشته شده كه به برخی از آنها اشاره می‌كنیم.

عبدالحسین بن ‌محمد‌علی خوشنویس‌اصفهانی، در كتاب «‌التحفة الفاطمیة فی احوال سیدة النساء فاطمة الزهراء و مناقبها و مصائبها»،(فارسی ـ ۱۳۲۸ ش) ۱۰ آیه قرآن را درباره فاطمه مورد بحث قرار داده است. ابوالفضل واصف، در كتاب «فاطمه زهرا از نظر آیات قرآن» (۱۳۵۱ش) سی آیه را منطبق با شأن فاطمه می‌داند كه بر آن حضرت تأویل یا تطبیق شده‌اند. نویسنده برای اثبات مدعای خود، از روایات فریقین و نظرات مفسران بهره برده است.

سیدصادق شیرازی در كتاب «فاطمه الزهراء فی القرآن» (۱۳۷۹ش) آیات مربوط به فاطمه(س) را به ترتیب سوره‌ها از شصت و هفت سوره گردآوری كرده است، در این كتاب بیشتر از منابع روایی اهل سنت با حذف اسناد بهره گرفته شده و تفسیر و تأویل یا شأن نزول آیات فوق بیان شده است.

عبد‌الحسین قدسی‌خوش‌نویس، در كتاب «ده گفتار پیرامون سیمای حضرت فاطمه در قرآن كریم» (تحفه فاطمیه) كه با تحقیق سیدجواد میر‌شفعیی خوانساری (۱۳۷۹‌ش) به بررسی ده آیه قرآن می‌پردازد كه شأن نزول آنها مربوط به فاطمه‌ است، یا ارتباط آشكاری به حضرت دارد و مقامات فاطمه را روشن می‌‌سازد. نویسنده با بیان تفسیر آیات و احادیث مربوط به آنها، به تفصیل به تاریخ زندگی فاطمه‌ نیز پرداخته است.

شیخ علی حیدر مؤید، در كتاب «فضائل فاطمه الزهرا فی الذكر الحكیم» (‌۱۳۸۰) به شرح و تفسیر ۱۳۵ آیه می‌پردازد كه در شأن فاطمه نازل شده یا تفسیر و تأویل آنها مربوط به حضرت است. انگیزه وی از انتخاب عدد ۱۳۵ آن است كه نام فاطمه بر اساس حروف ابجد ۱۳۵ می‌شود. ایشان آیات را به ترتیب سوره‌های قرآن آورده و از جوامع روایی و فریقین استفاده كرده است.

سیدمحمد‌علی حلو، در كتاب «‌ما نزل من القرآن فی شأن فاطمه الزهراء‌» (۱۴۲۱ق) بیش از شصت آیه را در مورد فاطمه ذكر كرده و به احادیث شیعه و اهل سنت دراین موارد استناد می‌كند.

آقای محمد سند در كتاب «مقامات فاطمه الزهراء‌ فی الكتاب و السنه» نیز كه از سوی آقای سیدمحمدعلی حلو بازنویسی شده (۱۴۲۲ق) به بررسی ده مقام از مقامات معنوی فاطمه‌‌ از نظر قرآن و حدیث پرداخته است. از جمله فضایل فاطمه را در بیش از شصت آیه قرآن بررسی كرده است.

سیدعبدالحسین شرف‌الدین، در كتاب «الكلمه الغراء فی تفضیل الزهراء» (۱۳۷۸ش) كه از سوی خانم خدیجه مصطفی به فارسی تحت عنوان «بانوی بهشت» ترجمه شده، دلایلی از قرآن و سنت برای اثبات برتری حضرت زهرا بر سایر زنان آورده است.

و نیز‌ حبیب الله كاشانی، تفسیر سوره انّا عطیناك الكوثر (‌فارسی)، كوثر ربانی، تفسیر سوره مباركه كوثر (فارسی)، عباس راسخی نجفی، سورة كوثر، جلالت حضرت فاطمه‌ (فارسی‌،‌۱۳۷۱ ش)، سید محمد باقر موسوی، سوره قدر، جلوگاه ولایت (‌فارسی، ۱۳۷۶ ش)، عبد‌الحسین قدسی‌، سیمای حضرت فاطمه در قرآن، با تحقیق سید جواد میر‌شفعیی‌خوانساری (‌فارسی‌، ۱۳۷۹ ش)، عبد‌الحسین اشعری، سیمای فاطمه زهرا، در قرآن و عترت (‌فارسی‌، ۱۳۷۴ش‌)، محمد واصف، فاطمه زهراء از نظر آیات قرآن (‌فارسی‌، ۱۳۵۱ش)، رضا رهنما، القدر، (تفسیر سوره قدر در مورد حضرت زهرا ـ فارسی ـ ۱۳۶۳ش)، محسن كازرونی، كوثر قرآن، (‌فارسی ـ ۱۳۷۰ ش)، سید عادل علوی، فاطمه الزهراء لیلة القدر (‌عربی ـ ۱۴۱۶ ق).

البته تعدادی كتاب فارسی و عربی نیز در مورد آیات مربوط به فاطمه(س) وجود دارد كه به صورت خطی و چاپ نشده است و تعدادی كتاب نیز در همین موضوع به زبان‌های دیگر وجود دارد.

شمارگان آیات مربوط به حضرت فاطمه(س)

در آیات متعددی از قرآن به فاطمه‌(س) اشاره شده است، اما نام فاطمه(س)‌ همچون نام امامان معصوم(ع) در قران كریم نیامده است، چراكه اولاً قرآن در صدد نام بردن از صحابیان و بستگان پیامبر(ص) نبوده است، مگر در موارد استثنائی مثل داستان زید و ابولهب كه برای بیان مطلبی (همچون حكم ازدواج زید و نفرین بر ابولهب) نام آنها ضرورت داشته است. از این‌رو در موارد متعددی، مطالب مربوط به زنان پیامبر(ص) و منافقان مشهور در قرآن آمده است، ولی نامی از آنها برده نشده است. ثانیاً نام بردن افراد، موجب انگیزش حب و بغض‌های متعدد و زمینه‌ساز تحریف قرآن می‌شود. ثالثاً در برخی احادیث از امام صادق(ع) در مورد نام علی(ع) و اهل بیت(ع) كه در قرآن نیامده است پرسش شد و ایشان به نماز اشاره كردند كه حكم آن در قرآن نازل شده، اما از سه یا چهار ركعت بودن آن نامی به میان نیامده است تا خود رسول خدا(ص) این قسمت را برای آنان تفسیر شده كند.‌

در مورد شمارگان آیات مربوط به فاطمه(س)، نظرات متفاوتی ارائه شده است. گاهی از شصت آیه در چهل و یك سوره قرآن نام برده شده است و گاهی از صد و سی و پنج آیه در شصت و هفت سوره نام برده‌اند. علل این اختلاف را می‌توان در چند مطلب جست‌وجو كرد اول نوع انتساب آیات به فاطمه(س)، كه گاهی شأن نزول آیات مربوط به ایشان بوده و گاهی تأویل و بطن آیه مربوط به فاطمه(س) است و گاهی آیه به ایشان تفسیر شده یا فاطمه(س) از مصادیق آن شمرده شده و به اصطلاح تطبیق شده است و دوم اینكه برخی بخش‌های آیات مخصوص فاطمه(س) است مثل واژه «نساء‌نا» در آیه مباهله و برخی آیات در مورد اهل بیت(ع) است كه فاطمه(س) از جمله آنهاست، مثل آیه تطهیر و آیات نذر.

علاوه بر آن، انتساب بسیاری از آیات به فاطمه(س) براساس احادیث است كه این احادیث از نظر صحت و سند و دلالت، در مراتب مختلفی قرار دارند و گاهی برخی از آنها مورد قبول همگان قرار گرفته و برخی از آنها اینگونه نبوده است. بنابراین عوامل و براساس نوع انتخاب و گزینش نویسندگان، تعداد آیات مربوط به فاطمه(س) كم یا زیاد حكایت شده است.

ما در این نوشتار برآنیم، لیست كاملی از آیاتی كه مربوط به ایشان دانسته شده، ارائه كنیم و به دسته‌بندی آنها بپردازیم، ولی از آنجا كه بررسی همه آیات از حوصله این نوشتار خارج است، مهمترین آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهیم.

البته خانم دكتر «جین دمن مك اولیف» سر ویراستار دائرة‌المعارف قرآن «لایدن» در مقاله «فاطمه‌» می‌نویسد كه مفسران دو آیه ۶۱ / آل عمران (‌آیه مباهله) و ۳۳/ احزاب (‌آیه تطهیر‌) را مهمترین آیات مربوط به فاطمه می‌دانند، اما با توجه به مطالب گذشته و فهرست آیاتی كه به دنبال می‌آید روشن می‌شود كه شمارگان آیات بسیار بیشتر است و مفسران قرآن بر آیات دیگری همچون آیات نذر سور دهر و سوره كوثر تأكید كرده‌اند.

فهرست آیات مربوط به حضرت فاطمه(س) در منابع فریقین:

در مجموع، ۱۳۵ مورد در آیات مربوط به فاطمه شمرده شده است هر چند كه برخی از این موارد بیش از یك آیه است یا گاهی در یك آیه، دو موضوع مربوط به فاطمه است این موارد عبارتند از:

حمد/۱و۶ـبقره/۳ـ۳۱و۳۴و۳۵و۳۷و۶۰و۸۲و۹۷ـ۹۸و۱۲۴و۱۳۶ـ۱۳۸و۲۳۸و۲۸۵ـآل عمران/۳۳و۳۴و۳۷و۴۳ـ ۴۲و۶۱و۱۰۳و۵ ـ۱۹۱ـ نساء/۱۱و ۲۹و ۳۱و۶۹و۷۰ـ انعام/ ۵۹و۱۴۹ـ اعراف/ ۴۶و ۱۲۸و۱۵۷و۱۶۰ـ انفال/ ۴۱و ۷۵ـ توبه/ ۳۶و۱۰۰و۱۱۱ـ یونس ۴ ـ ۶۳ـ هود ۴۶ـ یوسف / ۸۵ـ رعد /۲۹ ـ ابراهیم / ۵ـ ۲۴ ـ حجر / ۴ـ ۴۳ـ و ۸ ـ ۴۵ـ نحل / ۹ـ ۵۸‌ و ۹۰ ـ اسراء / ۱ و ۵ ـ ۶ و۲۵و۲۶و۲۸و۵۷و۷۱ـ كهف/۵۰و۸۲ ـ مریم/ ۱و۵ـ طه ۱۱۵و ۱۳۲ـ انبیاء/ ۱۰۲ـ ۱۰۳ـ حج /۴۰ـ مؤمنون / ‌۱ـ۱۱ و ۱۱۱ـ نور / ۳۵و ۸ ـ ۳۶و ۶۳ـ فرقان/۲۰و۵۴و۷۴ـ شعراء/ ۲۱۹و۲۲۷و۲۲۷( صدر و ذیل آیه ) ـ نمل / ۱۶ ـ روم / ۴ـ ۵و۳۸ ـ سجده/ ۱۶و ۲۴ـ احزاب/ ۳۳و۳۵و ۲ـ۴۱ و ۵۶و۷۲ـ فاطر / ۲۲ـ۱۹و ۵ـ ۳۴ـ یس/۱۲ـ صافات / ۸۳ـ۸۴ ـ ص/۷۵ ـ زمر/ ۵۳و ۶۵ـ شوری/ ۱ـ ۲ و ۲۳ ـ زخرف / ۶۸ ـ دخان / ۱ـ ۴ ـ جاثیه /۲ ـ احقاف / ۱۵و ۱۵ ( دو بخش آیه) ـ محمّد / ۱۱ـ فتح/ ۱۰ـ حجرات/ ۱۳ ـ ق / ۲۴ـ ذاریات / ۱۸ـ ۱۷ـ طور /۲۰ـ ۱۷ و ۴ـ ۲۱ ـ نجم / ۵ـ ۱ و ۸ ـ الرحمن ـ ۲۲ـ ۱۹ـ واقعه / ۱۲ ـ ۸ ـ مجادله/ ۱و۱۰ ـ حشر / ۷ و ۹ ـ جمعه / ۱۱ـ تحریم / ۸ و۱۲ـ معارج /۱ـ مدثر ۳۶ ـ ۳۵ ـ دهر ۳۱ـ ۱ـ عبس / ۹ـ ۳۸ـ انفطار / ۸و ۱۴ـ۱۳ ـ مطففین / ۱۳ و ۲۱ ـ ۱۸ و ۲۲و ۸ ـ ۲۷ـ طارق ـ ۱۷ ـ۱۰ ـ فجر / ۳ـ ۱ و ۳۰ ـ ۲۷ ـ شمس / ۴ ـ ۱ ـ لیل / ۷ ـ ۳ ـ‌ضحی / ۵ ـ قدر / ۵ـ۱ ـ بینه /۷ ـ قارعه / ۷ ـ ۶ ـ عصر / ۳ ـ ۱ ـ كوثر / ۳ـ ۱ـ نصر / ۳ ـ ۱.

با بررسی آیات مربوط روشن می‌شود كه اكثر آیات فوق بر اساس احادیث ذكر شده مربوط به فاطمه(س) است، البته برخی آیات از باب شأن نزول و تطبیق بر مصادیق و برخی از باب تأویل و بطن آیات است. اما برخی موارد آیات شمرده شده از باب تناسب آیه با مطالب احادیث مربوط به فاطمه(س) آمده است، یعنی ارتباط مستقیمی بین فاطمه(س) و روایات ذكر شده و آیه وجود ندارد، به عبارت دیگر آیه دلالت مطابقی یا تضمنی بر فاطمه(س) ندارد و روایت ذكر شده نیز این دلالت را اثبات نمی‌كند و ارتباط دیگری همچون تأویل و بطن را نیز بیان نمی‌كند.

برای مثال ذیل آیه «والذین آمنوا وعملوا الصالحات اولئك اصحاب الجنه هم فیها خالدون» حدیثی از امام حسن عسکری(ع) آورده شده است كه مردی به واسطه همسرش از فاطمه(س) پرسش‌هایی می‌كند كه آیا او از شیعیان هست یا نه. در حالی كه در حدیث از آیه فوق یاد نشده است، ولی نویسنده مقاله تلاش می‌كند كه بین محتوای آیه و محتوای حدیث ارتباط برقرار كند، از این‌رو این آیه را در ردیف آیات مربوط به فاطمه آورده است و نیز برخی احادیث كه در ذیل آیات آورده شده است، از معصوم(ع) نیست، همانطور كه ذیل آیه «اولئك الذین یدعون یبتغون الی ربّهم الوسیله» از عكرمه حكایت شده كه آنان «پیامبر، علی، فاطمه، حسن‌ و‌ حسین» هستند.

هرچند كه این روایت از عكرمه، عظمت فاطمه(س) را نشان می‌دهد اما عكرمه از تابعین است و روایت از معصوم(ع) نیست مگر آنكه گفته شود او شاگرد ابن عباس بوده و به طور طبیعی از او حكایت كرده و ابن عباس نیز شاگرد علی(ع) بوده و مطالب را از ایشان نقل می‌كند.