زندگینامه حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام پدر بزرگوار حضرت حجة بن الحسن عسکری قائم آل محمد سلام الله علیه

• نسب:‌ نسب امام حسن عسکری(ع) با هشت واسطه به علی بن ابی‌طالب(ع) نخستین امام شیعیان می‌رسد.^[۱] پدرش امام هادی(ع)، دهمین امام شیعیان اثناعشری است. به نقل از منابع شیعی، مادرش کنیز بود و حُدیث یا «حدیثه» نام داشت.^[۲] در برخی از منابع نام او «سوسن»،^[۳] «عسفان»^[۴](گفته شده این نام تنها در کتاب نوبختی ذکر شده است. ^[۵]) حَرْبیّه ^[۶]و سلیل^[۷] نیز ثبت شده است. امام عسکری(ع) برادری به نام جعفر داشت که به جعفر کذاب معروف است. او پس از شهادت امام عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و با انکار تولد فرزندی برای او، به عنوان تنها وارث او مدعی میراث آن حضرت شد.^[۸] سید محمد و حسین دیگر برادران او بوده‌اند.^[۹]

• لقب‌ها: لقب‌های وی را هادی، نقی، زَکیّ، رفیق و صامِت ذکر کرده‌اند. برخی از مورخان لقب «خالِص» را هم گفته‌اند.^[۱۰] ابن الرضا نیز لقبی است که امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) به آن شهرت یافته‌اند.^[۱۱] لقب «عسکری» نیز مشترک میان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، است زیرا هر دو در شهر سامرا اقامت اجباری داشتند. «عسکر» عنوان غیرمشهوری برای سامرا بوده است.^{[یادداشت ۱] [۱۲]} همچنین به خاطر اشتراک نام «حسن» میان ایشان و امام حسن مجتبی(ع)، ایشان را « حسن اخیر» نیز خوانده‌اند.^[۱۳]

• کنیه: کنیه وی «ابومحمد» بود.^[۱۴] در بعضی منابع کنیه‌های ابوالحسن،^[۱۵] ابوالحجه،^[۱۶] و ابوالقائم^[۱۷] نیز به کار رفته‌ است.
• تولد: بیشتر منابع تولد ایشان را در مدینه دانسته‌اند^[۱۸] با این حال از تولد او در سامرا نیز سخن رفته است.^[۱۹] بیشتر منابع متقدم امامیه ولادت حضرت را در ربیع‌الثانی سال ۲۳۲ق دانسته‌ند.^[۲۰] در روایتی به نقل از امام حسن عسکری(ع) نیز همین تاریخ ذکر شده است.^[۲۱] برخی دیگر از منابع امامیه و اهل‌سنت ولادت حضرت را در سال ۲۳۱ق نیز نوشته‌اند.^[۲۲] شیخ مفید در «مَسارّ الشیعة» و «حدائق الریاض» ولادت امام را ۱۰ ربیع‌الثانی آورده است.^[۲۳] در قرن ششم قمری این قول به حاشیه رفت و تولد حضرت در ۸ ربیع‌الثانی شهرت یافته است^[۲۴] که قول مشهور نزد امامیه نیز هست.

• شهادت: امام عسکری(ع) ۸ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ قمری^[۲۵] در دوره حکومت معتمد عباسی در ۲۸ سالگی به شهادت رسید.^[۲۶] گزارش‌هایی نیز درباره شهادت او در ماه‌های ربیع‌الثانی و جمادی‌الاولی نیز وجود دارد.^[۲۷] شیخ مفید برآن است او به سبب بیماری از دنیا رفت؛^[۲۸] اما بنا به گفته فضل بن حسن طبرسی در اعلام الوری، بسیاری از علمای امامیه معتقدند که امام عسکری(ع) همچون دیگر امامان بر اثر مسمومیت شهید شده است.^[۲۹] مستند آنان روایت «و الله ما منّا الا مقتول شهيد» منقول از امام صادق(ع) است.^[۳۰] همچنین سید جعفر مرتضی عاملی تاریخ‌پژوه، سخن شیخ مفید(وفات امام به سبب بیماری) را حمل بر تقیه کرده است. ^[۳۱] بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی دو خلیفه قبل از مُعْتَمَد نیز در صدد قتل امام عسکری(ع) برآمده بودند. در روایتی آمده است مُعْتَزّ عباسی به حاجِب( دربانِ مخصوص) خود دستور داد امام را در مسیر کوفه به قتل برساند ولی با آگاه شدن مردم، موفق نشد.^[۳۲] بر اساس گزارش دیگری، مُهتَدی عباسی نیز تصمیم گرفت امام را در زندان به شهادت برساند ولی تصمیم او عملی نشد و دوره حکومت او به سر رسید.^[۳۳] امام عسکری(ع) در خانه‌ خود در سامرا، که پیشتر امام هادی(ع) نیز در آنجا دفن شده بود، مدفون است.^[۳۴] به نقل عبدالله بن خاقان، وزیر معتمد عباسی^[۳۵] پس از شهادت امام عسکری(ع)، بازارها تعطیل شد و بنی‌هاشم، بزرگان، رجال سیاسی و مردم در تشییع پیکر او شرکت کردند.^[۳۶] این روز در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به مناسبت آغاز امامت امام زمان(ع) تعطیل رسمی است.^[۳۷]

• همسر:‌ طبق نقل مشهور، امام عسکری(ع) همسری اختیار نکرد و نسل او تنها از طریق کنیزی ادامه یافت که مادر حضرت مهدی(عج) است.^[۳۸] منابع، نام مادر امام مهدی(عج) را متعدد و مختلف ذکر کرده‌اند. در منابع آمده است امام حسن عسکری(ع) خادمان و کنیزان متعدد رومی، صَقلایی و تُرک داشت^[۳۹] و شاید این اختلاف در نام مادر امام زمان، از سویی به سبب تعدد کنیزان و از سوی دیگر به منظور پنهان نگاه‌داشتن تولد امام مهدی(عج) بوده است.^[۴۰]

• فرزند: بر اساس اکثر منابع شیعه، تنها فرزند امام عسکری(ع)، امام زمان(عج)‌ مسمّا به «م‌ح‌م‌د» است.^[۴۱] از علمای اهل سنت نیز کسانی چون ابن اثیر، شَبْلَنجی و ابن صباغ مالکی نیز نام محمد را به عنوان فرزند امام عسکری ذکر کرده‌اند.^[۴۲]

درباره فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد و او را دارای سه پسر و سه دختر شمرده‌اند.^[۴۳] خصیبی افزون بر امام مهدی(عج) از دو دختر به نام‌های فاطمه و دَلاله نام برده^[۴۴] و ابن ابی‌الثلج افزون بر آن امام، پسری به نام موسی و دو دختر به نام‌های فاطمه و عایشه (یا اُمِّ موسی) را برشمرده است،^[۴۵] اما در برخی کتب انساب، نام‌های ذکر شده، خواهران و برادران امام حسن عسکری(ع) هستند^[۴۶] که شاید با فرزندان او خلط شده‌اند. در مقابل، برخی از منابع اهل سنت وجود فرزندی برای امام عسکری را انکار کرده‌اند^[۴۷] که احتمالاً این دیدگاه به خاطر مخفی بودن ولادت امام دوازدهم و عدم اطلاع آنان از تولد وی بوده است.^[۴۸]

• انتقال به سامرا: در سنین کودکیِ امام حسن عسکری(ع)، پدرش امام هادی(ع) به اجبار به عراق فراخوانده شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحت‌نظر قرار گرفت. در این سفر امام عسکری(ع) نیز همراه پدر بود. مسعودی زمان این سفر را سال ۲۳۶ق^[۴۹] و نوبختی سال ۲۳۳ق^[۵۰] گفته‌اند. امام حسن عسکری بیشتر عمر خود را در سامرا گذراند و مشهور است که او تنها امامی است که به حج نرفت، ولی در عیون اخبار الرضا و کشف الغمه روایتی نقل شده که راوی، آن را در مکه از امام حسن عسکری(ع) شنیده است.^[۵۱]

دلایل و مدت امامت

مدت امامت امام عسکری(ع) شش سال (از ۲۵۴ تا ۲۶۰ق) بود. مهم‌ترین دلیل برای امامت حسن بن علی عسکری(ع) پس از شهادت امام هادی(ع)، وصیت و احادیث امام هادی(ع) درباره جانشینی او است.^[۵۲] شیخ مفید در الارشاد بیش از ده روایت و نامه دراین‌باره آورده است.^[۵۳] اکثر شیعیان و یاران امام هادی(ع) نیز پس از شهادت ایشان، به امام حسن عسکری(ع) به عنوان امام رجوع کردند،^[۵۴] ولی عده اندکی جعفر بن علی، معروف به جعفر کذاب پسر دیگر امام هادی(ع)، را امام خود خواندند و عده‌ای نیز به امامت سید محمد که در زمان امام هادی(ع) از دنیا رفته بود، معتقد شدند.^[۵۵] برخی که از ادعای امامت جعفر کذاب حمایت می‌کردند، اشکالاتی بر امامت امام عسکری(ع) وارد می‌ساختند. اینان که عموماً جایگاه علمی مناسبی هم نداشتند گاه مدعی می‌شدند دانش امام را سنجیده و آن را در سطح دانشِ کامل که برای ائمه(ع) لازم است، نیافته‌اند.^[۵۶] گاهی نیز مدعی می‌شدند در نامه‌های امام غلط‌های دستوری یافته‌اند.^[۵۷] آنها برخی مواقع به نوع لباسی که امام پوشیده بود ایراد می‌گرفتند.^[۵۸] و گاه در شئون امامت دخالت کرده و از امام به خاطر عملکرد وکیلانش انتقاد می‌کردند.^[۵۹] همچنین گاه دستورات امام و فرستاده‌ی ایشان را نمی‌پذیرفتند.^[۶۰] از همین رو بود که امام عسکری(ع) می‌فرمود هیچ یک از پدرانشان به اندازه او مورد شک و تردید شیعیان قرار نگرفته است.^[۶۱] امام استمرار این گونه رفتارها را از عواملی می‌داند که ممکن است به سلب نعمت الهی منجر شود.^[۶۲] مدرسی طباطبایی معتقد است شاید همین ناسپاسی‌ها و کفران نعمت‌ها موجب شد که سرانجام جامعه شیعه از نعمت حضور امام معصوم محروم گردید.^[۶۳]

شرایط سیاسی

دوره امامت امام عسکری(ع) با سه خلیفه عباسی همزمان بود: معتز عباسی(۲۵۲-۲۵۵ق)، مهتدی (۲۵۵-۲۵۶ق) و معتمد (۲۵۶-۲۷۹ق).

شاید نخستین موضع سیاسی ثبت شده در زندگی امام حسن عسکری(ع) مربوط به زمانی باشد که امام حدود بیست سال داشت و پدرش هنوز زنده بود. ایشان در نامه‌ای به عبدالله بن عبدالله بن طاهر از امیران صاحب نفوذ در دستگاه عباسی، که از دشمنان مستعین(المستعین بالله احمد بن محمد۸۶۲-۸۶۶م.)، خلیفه وقت به شمار می‌آمد، خلیفه را فردی طغیان‌گر خواند و ساقط شدن او را از خدا خواست.^[۶۴]

پس از قتل مستعین، معتز به قدرت رسید در آغاز حکومت او رفتار خصومت‌آمیزی نسبت به امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) گزارش نشده است. پس از شهادت امام هادی(ع) نیز شواهد حکایت از آن دارد که با وجود محدودیت‌هایی که برای فعالیت‌های امام عسکری(ع) اعمال می‌شده، امام از آزادی نسبی برخوردار بوده است. برخی از ملاقات‌های حضرت با شیعیان در اوائل امامت خود، این مسئله را تأیید می‌کند. اما پس از گذشت یک سال، خلیفه به امام بدگمان شد و در سال ۲۵۵ق ایشان را زندانی کرد. امام در دوره یک‌ساله خلیفه بعدی (مُهتَدی۲۵۵-۲۵۶ق.) نیز همچنان در زندان بود.

حاکمان زمان امام حسن عسکری(ع) معتمد عباسی ۲۵۶-۲۷۹ق مهتدی عباسی ۲۵۵-۲۵۶ق معتز عباسی ۲۵۲-۲۵۵ق امامت امام حسن عسکری (ع) ۲۵۴-۲۶۰ق ۲۵۴ ۲۵۵ ۲۵۶ ۲۵۷ ۲۵۸ ۲۵۹ ۲۶۰

با آغاز خلافت معتمد در سال ۲۵۶ق که با قیام‌های شیعی روبه‌رو بود، امام از زندان آزاد شد و به سازماندهی اجتماعی و مالی امامیه اهتمام ورزید. از این رو در صفر سال ۲۶۰ق امام به دستور معتمد به زندان افتاد و خلیفه روزانه اخبار مربوط به امام را پیگیری می‌کرد.^[۶۵] یک ماه بعد امام از زندان آزاد شد ولی با حفاظت نگهبانان به خانه حسن بن سهل وزیر مأمون در نزدیکی شهر واسط منتقل شد.^[۶۶]

یکی از عواملی که اوضاع سیاسی را برای امام عسکری(ع) و شیعیان سخت‌تر می‌کرد شهرت یافتنِ قیام امام دوازدهم(عج) بود. شیخ مفید دوران امامت امام عسکری (ع) را روزگار سخت توصیف کرده است.^[۶۷] وی معتقد است در مذهب امامیه آمدن امام منتظَر مشهور شده بود و خلیفه که می‌دانست شیعیان انتظار آمدن او را می‌کشند در جستجوی فرزند امام عسکری (ع) بود و تلاش و کوشش بسیاری برای اطلاع یافتن از آن حضرت می‌کرد. به همین دلیل بود که امام عسکری (ع) ولادت فرزندش را مخفی کرد.^[۶۸] شیخ طوسی بر این باور است که امام عسکری(ع) با توجه به این شرایط بود که در وصیت خود موقوفات و صدقاتش را به مادرش حُدیث ارجاع داد.^[۶۹]

قیام‌ها و شورش‌ها

در زمان امام حسن عسکری(ع)، حرکت‌های اعتراض‌آمیزی انجام گرفت که برخی از آنها از سوی شیعیان و برخی با سوءاستفاده از نام علویان بود.

• قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر: این دو که علوی و از تبار امام حسن مجتبی(ع) بودند، در سال ۲۵۵ هجری در کوفه قیام کردند. معتز، سپاهی به فرماندهی سعید بن صالح به سوی آنها فرستاد و این قیام را سرکوب کرد.^[۷۰]

• قیام علی بن زید بن حسین: وی از نوادگان امام حسین(ع) بود و در زمان مهتدی عباسی در کوفه قیام کرد. شاه بن میکال با سپاهی به مقابله او رفت ولی شکست خورد. وقتی معتمد عباسی به قدرت رسید، کیجور ترکی را به سوی او فرستاد. علی بن زید پس از چندی تعقیب و گریز در سال ۲۵۷ هجری قمری کشته شد.^[۷۱]

• قیام احمد بن محمد بن عبدالله: او در زمان معتمد عباسی در مصر بین بَرْقه و اسکندریه قیام کرد و با پیروان زیادی که پیدا کرد، ادعای خلافت نمود. احمد بن طولون، کارگزار ترک خلیفه در آن دیار، سپاهی به سوی او فرستاد و یاران او را از اطرافش پراکنده ساختند و او را کشتند.^[۷۲]

• قیام صاحب زنج: زنگیان به رهبری علی بن محمد معروف به صاحب زنج در سال ۲۵۵ قمری علیه خلیفه عباسی قیام کردند.^[۷۳] این قیام پانزده سال طول کشید و مناطق وسیعی را تحت اشغال خود در آورد.^[۷۴] امام حسن عسکری(ع) صاحب زنج را از اهل بیت نمی‌دانست.^[۷۵]

ارتباط امام و شیعیان

با توجه به فشارهای عباسیان بر شیعیان، جامعه شیعه در تقیه به سر می‌برد. با این حال امام حسن عسکری(ع) نسبت به اداره امور شیعیان و گردآوری وجوهات اهتمام داشت و وکیلانی به سرزمین‌های مختلف می‌فرستاد.^[۷۶]

دیدار با امام

از گزارش‌های تاریخی برمی‌آید که در بخش‌هایی از زندگی امام عسکری(ع)، محدودیت‌هایی برای ارتباط مستقیم شیعیان با امام وجود داشت.^[۷۷]

از این رو هنگامی که امام به دارالخلافه برده می‌شد، شیعیان در مسیر حرکت او حاضر می‌شدند تا او را ملاقات کنند.^[۷۸] شیخ طوسی خبری نقل کرده که حاکی از تجمع مردم هنگام عبور امام عسکری(ع) و احترام آنها به وی است.^[۷۹] ولی به خاطر مراقبت‌های حکومت، گاه امام(ع)، شیعیان را از همین نوع رابطه با خود نیز منع می‌کرد. علی بن جعفر حلبی نقل کرده: در یکی از روزها که قرار بود امام به‌ دارالخلافه برود ما به انتظار دیدار وی جمع شدیم؛ در این حال از طرف آن حضرت توقیعی (نوشته‌ای) بدین مضمون به ما رسید: «کسی بر من سلام و حتی اشاره هم به طرف من نکند؛ زیرا در امان نیستید.»^[۸۰]

نمایندگان امام

امام عسکری(ع) مانند امامان پیش از خود از نمایندگانی جهت ارتباط با شیعیان استفاده می‌کرد. در منابع امامی عثمان بن سعید به عنوان باب [نماینده و رابط امام با مردم] شناخته شده است. وی پس از شهادت امام عسکری(ع)، نخستین نایب خاص امام زمان(عج) در غیبت صغری بود.^[۸۱] همچنین عقید، خادمِ خاصِ وی که امام او را از کودکی بزرگ کرده بود حامل بسیاری از نامه‌های ایشان به شیعیان بود.^[۸۲] فردی با کنیه «ابوالادیان» خادم او نیز ارسال تعدادی از نامه‌ها را به عهده داشته است.^[۸۳]

نامه‌نگاری

از راه‌های ارتباطی شیعیان با امام عسکری(ع)، مکاتبه بود؛ برای نمونه می‌توان به نامه‌های ایشان به علی بن حسین بن بابویه^[۸۴] و نامه به مردم قم و آبه(آوه)^[۸۵] اشاره کرد. در کتاب کمال الدین آمده است ایشان اندکی قبل از شهادت، نامه‌های متعددی را به دست خود برای مدینه نوشت.^[۸۶] شیعیان نیز در مسائل و موضوعات مختلف برای ایشان نامه می‌نوشتند و پاسخ آن را دریافت می‌کردند.

آماده‌‌سازی شیعیان برای عصر غیبت

برخی از منابعی که به تحلیل وقایع تاریخی عصر امام عسکری(ع) پرداخته‌اند، معتقدند که ایشان اقداماتی برای آماده‌سازی ورود شیعه به عصر غیبت انجام داد: سخن گفتن امام عسکری(ع) با اصحاب خود از پسِ پرده و اینکه بیشتر فعالیت‌های مربوط به امام، توسط وکیلان او انجام می‌گرفت را از جمله این اقدامات دانسته‌اند.^[۸۷] مدرسی طباطبایی بر این باور است که امام عسکری برای آموزش نحوه حل مسائل علمی، گاه پاسخ سؤال‌های فقهی را به صورت کامل بیان نمی‌کرد^[۸۸] و گاه نیز به بیان قاعده‌ای کلی می‌پرداخت تا فقها بتوانند به کمک آن، به پاسخ برسند.^{[۸۹] [یادداشت ۲]}بعضی اوقات نیز امام برای پاسخ به پرسش‌های فقهی مراجعه به کتاب‌های حدیثی شیعه را پیشنهاد می‌داد.^[۹۰] با این‌گونه اقدامات، جامعه شیعه آموزش می‌دید تا مشکلات و مسائل فقهی و عقیدتی خود را بدون نیاز به مراجعه به امام حاضر حل کند.^[۹۱]

تبیین معارف دینی

آموزه‌های شیعی

با توجه به پیچیدگی‌ها و ابهامات مربوط به تعیین امام در آن دوران، در سخنان و نامه‌های امام حسن عسکری(ع)، به این آموزه برمی‌خوریم که زمین از حجت خالی نمی‌ماند^[۹۲] و اینکه اگر امامت با انقطاع روبه‌رو شود و اتصال آن مخدوش گردد، امور خداوند مختل خواهد شد.^[۹۳] و حجت خدا بر روی زمین نعمتی است که خدا به مؤمنان داده و آنان را با این هدایت، اکرام کرده است.^[۹۴]

یکی دیگر از آموزه‌هایی که به اقتضای فشارهای موجود بر شیعیان در آن عصر به تکرار در سخنان آن حضرت دیده می‌شود، دعوت به صبر و باور به فرج و انتظار برای آن است.^[۹۵] همچنین در احادیث آن حضرت بر تنظیم روابط درونی جامعه شیعه و معاشرت با برادران دینی نیز تاکید ویژه‌ای دیده می‌شود.^[۹۶]

تفسیر قرآن

تفسیر قرآن از جمله زمینه‌هایی است که مورد توجه ویژه امام حسن عسکری(ع) بوده است. کتاب تفسیری که در شمار کهن‌ترین آثار میراث تفسیری امامیه است به ایشان منسوب شده است.

کلام و عقاید

امام حسن عسکری(ع) در شرایطی به امامت رسید که اختلافاتی اعتقادی در صفوف امامیه پدید آمده بود و اختلافاتی نیز در همان دوره امامت ایشان به وجود آمد. برای نمونه یکی از این مسائل بحث «نفی جسمانیت خداوند» بود که از سال‌ها قبل مطرح بود. در زمان امام حسن عسکری(ع) این اختلاف به اندازه‌ای زیاد شد که سهل بن زیاد آدمی نامه‌ای به امام نوشت و از ایشان دراین‌باره راهنمایی خواست. امام در پاسخ، از فرورفتن در مباحث ذات، پرهیز داد و سپس با اشاره به آیاتی از قرآن، فرمود:

خدا یکتا و یگانه است؛ نه زاییده و نه زاده‌شده است و نه برای او همتایی است. آفریننده است نه آفریده. هر آنچه بخواهد از اجسام و غیر آن می‌آفریند و خود جسم نیست... چیزی شبیه او نیست و او شنوا و بیناست.^[۹۷]

فقه

در علم حدیث، یکی از القابی که برای امام حسن عسکری(ع) به کار رفته، لقب «فقیه» است.^[۹۸] این نشان می‌دهد که امام از سوی اصحابش به طور خاص به این وجه شناخته می‌شده است. بخشی از احادیث ایشان به حوزه فقه و ابواب مختلف آن مربوط می‌شود. از آنجا که تدوین مذهب فقهی امامیه پیشتر توسط امام صادق(ع) انجام گرفته و سپس مراحل کمال خود را در زمان امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) طی کرده بود، امام حسن عسکری(ع) بیشتر به فروعی پرداختند که مستحدث(نوپدید) در زمان ایشان بود و یا به دلیلی در عصر ایشان چالش برانگیز بوده است مانند مسئله آغاز رمضان و بحث خمس.^[۹۹]

حرم

امام عسکری(ع) پس از شهادت، در کنار پدرش امام هادی(ع) دفن شد.^[۱۰۰] بعدها در این مکان زیارتگاهی ساخته شد که به حرم عسکریین مشهور است.

حرم امامین عسکریین در سال‌های ۱۳۸۴^[۱۰۱]و ۱۳۸۶ش به دست تروریست های تکفیری تخریب شد،^[۱۰۲] تخریب حرم عسکریین به این رخدادها اشاره دارد. بازسازی حرم در سال ۱۳۸۹ش آغاز^[۱۰۳] و در سال ۱۳۹۴ش پایان یافت.^[۱۰۴]

کتاب‌شناسی

درباره امام یازدهم کتاب‌های متعددی به زبان‌های مختلف همچون فارسی، عربی، انگلیسی، اردو و اسپانیولی نگارش و منتشر شده است.^[۱۰۵] در بعضی از سایت‌ها بیش از ۲۵۰ مورد کتاب و مقاله و پایان‌نامه فهرست و گردآ‌وری شده است.^[۱۰۶] برخی از این کتاب‌ها از این قرار است:

• موسوعة الامام العسکری(ع)، اثر گروه علمی مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر(عج). گفته شده در این موسوعه شش جلدی همه مطالب مرتبط با امام حسن عسکری(ع) جمع‌آوری شده است و کتاب دربردارنده همه سخنان امام و آنچه از دیگران درباره شخصیت امام نقل شده، است.^[۱۰۷] این کتاب را جامع‌ترین کتاب درباره امام یازدهم دانسته‌اند.^[۱۰۸]
• مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء (کتاب) نوشته ذبیح الله محلاتی
• موسوعة کلمات الامام الحسن العسکری(ع)، اثر جمعی از مؤلفان در پژوهشکده باقرالعلوم(ع) است که در چهار فصل سخنان امام را در عقاید، احکام، اخلاق و ادعیه و زیارات جمع‌آوری کرده است. این کتاب توسط جواد محدثی با عنوان «فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری(ع)» به فارسی ترجمه شده است.^[۱۰۹]
• شکوه سامرا، مجموعه مقالاتی درباره امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و نوشته جمعی از نویسندگان است. در سال ۱۳۹۰ش توسط دانشگاه امام صادق(ع) به چاپ رسیده است.^[۱۱۰]

گزیده سخنان

• زيبايى چهره، زيبايى آشکارا و ظاهرى است و اندیشه زیبا، زيبايى پنهان و باطنى است.^[۱۱۱]

• كسى كه پارسايى جزءِ سرشتِ او و جود و سخاوت جزء طبيعت او و بردبارى دوست او گردد، هم دوستانش و ستایش و تعريف او زياد خواهد شد و از دشمنانش با این ستايش انتقام مى گيرد. ^[۱۱۲]

• خشم، كليد هر بدى و زشتى است. ^[۱۱۳]

• برترين مردم پيش خدا كسى است كه نسبت به حقوق برادرانش آشناتر و در اداى آن حقوق كوشاتر باشد، و كسى كه در دنيا براى برادرانش فروتنى كند، او پيش خدا از صديقين و از شيعيان راستين علی بن ابى طالب(ع) به شمار مى آيد. ^[۱۱۴]

• انسانى كه دو رو و دو زبانه باشد بد بنده‌اى است، در روبـرو از برادرش تعـريف مى‌كـند و پشتِ سر گوشتش را (باغیبت ) مى خـورد، اگر نعمتى به او داده شود حسد مى ورزد و اگر گرفتار شود به او خيانت مى‌كند. ^[۱۱۵]

پانویس

• سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۹، ص۳۰۰.
•  
• کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳
•  
• ابن طلحه، مطالب السؤول، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۷۸؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۸۳ق، ص۳۶۲
•  
• نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۶.
•  
• نوبختی، فرق الشیعه، نشر دار الأضواء - بيروت، پاورقی، ص۹۶.
•  
• عطاردی، مسند الامام العسکری، ص۴۹.
•  
• حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، ۱۳۶۹ق، ص۱۲۳.
•  
• طبسی، حیاة الامام العسکری، ۱۳۸۲ق، ص۳۲۰-۳۲۴.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۱۱-۳۱۲.
•  
• ابن رستم طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۵.
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳.
•  
• ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۷۱-۱۹۷۲م، ج۲، ص۹۵.
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶.
•  
• ابن رستم طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۴.
•  
• ابن رستم طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۴
•  
• خزعلی، موسوعة الإمام العسکری(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۲.
•  
• خزعلی، موسوعة الإمام العسکری(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۲.
•  
• شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۹۲.
•  
• ابن حاتم، الدر النظیم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۷۳۷.
•  
• نگاه کنید به نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳
•  
• ابن رستم طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۳.
•  
• نگاه کنید به ابن ابی‌الثلج، «تاریخ الائمه» مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۸.
•  
• شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۴ق، ص۵۲؛ نگاه کنید به: ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۴۹؛ شیخ طوسی، مصباح المجتهد، ۱۳۳۹ق، ص۷۹۲.
•  
• نگاه کنید به ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳؛ طبرسی، تاج الموالید، ۱۳۹۶ق، ص۵۷.
•  
• کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۴.
•  
• طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۱.
•  
• نک: مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان، ۱۳۹۱، ص۵۳۰-۵۳۳.
•  
• شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۳۶.
•  
• طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۱.
•  
• طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۲.
•  
• نگاه کنید به عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۵-۱۹۱.
•  
• شیخ طوسی، الغیبه، ۱۳۹۸ق، ص۲۰۸؛ عطاردی، مسند الإمام العسكری(ع)، ۱۴۱۳ق، ص۹۲.
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۸؛ کلینی، الکافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۳۲۹.
•  
• شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.
•  
• امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۳.
•  
• نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۶؛ کلینی، الکافی، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۵۰۵، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص ۶۱۹.
•  
• روز آغاز امامت امام زمان(عج) تعطیل شد، مگیران.
•  
• پاکتچی، «حسن عسکری،‌امام»، ص۶۱۸
•  
• مسعودی، إثبات الوصیة، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۶، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص ۶۱۸.
•  
• محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۹۴.
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۳؛ طبرسی، «تاج الموالید» در مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص۵۹.
•  
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۷۴؛ ابن صَبّاغ، الفصول المهمه، ص۲۷۸؛ شبلنجی، نور الابصار، ص۱۸۳، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۱۸.
•  
• زرندی، معارج الوصول، ص۱۷۶، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۱۸۶۱۹.
•  
• خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۳۲۸.
•  
• ابن ابی‌الثلج، «تاریخ الائمه» مجموعه نفیسه، ۱۳۹۶ق، ص ۲۱-۲۲.
•  
• مثلاً نک: فخرالدین رازی، الشجرة المبارکة، ص۷۸، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص ۶۱۹.
•  
• نگاه کنید به ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ۱۹۸۲م، ص۶۱؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۲۲، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶.
•  
• سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۴.
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۵۹.
•  
• نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۹۲.
•  
• شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۹۸.
•  
• شیخ طوسی، الغیبه، ۱۳۹۸ق، ص۱۲۰-۱۲۲؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۷.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۱۴-۳۲۰.
•  
• جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۳۷.
•  
• اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ۱۰۱.
•  
• شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۰۰.
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۲.
•  
• شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۶ـ۲۴۷.
•  
• شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۸.
•  
• رک: شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۴۱.
•  
• شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۲۲.
•  
• رک: شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۴۱.
•  
• مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳۷۴ش، ص۹۳.
•  
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۱۵۱.
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۸.
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۹.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
•  
• مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
•  
• طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۰۸.
•  
• مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ق، ج۴، ص۹۴
•  
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۳۹-۲۴۰.
•  
• مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۶۳ق، ج۴، ص۱۰۸.
•  
• ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، مصر، ج۲، ص۴۶.
•  
• ابن‌العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۱۳۸.
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۹
•  
• مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۰؛ کشی، رجال کشی، ۱۳۴۸ش، ص۵۶۰
•  
• پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۲۶.
•  
• اربلی، كشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۹۳۰.
•  
• طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۱۵-۲۱۶.
•  
• راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۴۳۹.
•  
• پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۲۶.
•  
• شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۲، به نقل پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۲۶.
•  
• شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ص۴۷۵
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۷؛ خوانساری، روضات الجنان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۷۳-۲۷۴
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶
•  
• صدوق، کمال الدین،۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۷۴.
•  
• پورسید آقایی و دیگران، تاریخ عصر غیبت، ۱۳۷۹ش، ص۱۶۸ـ۱۶۹.
•  
• نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۵.
•  
• برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۵.
•  
• مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳۷۴ش، ص۹۹.
•  
• مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳۷۴ش، ص۹۸ـ۱۰۰.
•  
• برای نمونه: مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۱
•  
• برای نمونه: شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ص۲۲۲
•  
• برای نمونه: کشی، رجال کشی، ۱۳۴۸ش، ص۵۴۱
•  
• برای نمونه: ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۷
•  
• ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۵۲۶
•  
• کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰۳
•  
• برای نمونه: طریحی، جامع المقال، ۱۳۵۵ش، ص۱۸۵
•  
• پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، ص۶۳۰
•  
• شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۱۳.
•  
• خامه‌یار، تخریب زیارتگاه‌‎های اسلامی در کشورهای عربی، ص۲۹ و ۳۰
•  
• خامه‌یار، تخریب زیارتگاههای اسلامی در کشورهای عربی، ص۳۰.
•  
• خبرگزاری ابنا: آخرین وضعیت ساخت ضریح حرمین عسکریین(ع)
•  
• خبرگزاری ایلنا؛ عملیات بازسازی گنبد حرم امامین عسکریین پایان یافت
•  
• برای نمونه نگاه کنید به «کتاب‌شناسی امام حسن عسکری(ع)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه؛ «کتاب‌شناسی امام حسن عسکری(ع)»، وبسایت سازمان تبلیغات اسلامی؛ «کتاب‌شناسی امام حسن عسکری(ع)»، وبسایت بنیاد فرهنگی امامت.
•  
• نگاه کنید به «کتاب‌شناسی امام حسن عسکری(ع)»، وبسایت سازمان تبلیغات اسلامی.
•  
• صالحی، «شناخت و جایگاه موسوعة الامام العسکری(ع)»، ص۹۹ و ۱۰۰.
•  
• فاطمی، «نقد موسوعة الامام العسکری(ع)»، ص۸۴.
•  
• «فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری(ع)»، پاتوق کتاب فردا.
•  
• شکوه سامرا: مجموعه مقالات درباره امام هادی و امام عسگری علیهما السلام پاتوق کتاب فردا
•  
• علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷ ص ۹۵.
•  
• شهید اول، الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۴۷.
•  
• حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول،۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۸۸.
•  
• علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۱۷.
•  

یادداشت

• عسکر محله‌ای بوده در شهر سامرا که لشکرگاه و محل توقف سپاه خلفای عباسی در آنجا قرار داشت.
•  

منابع

پیوند به بیرون

• «امام حسن عسکری(ع)»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
• «دانشنامه امام حسن عسکری(ع)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.