مجله پیام زن خردادماه سال 1390 شماره 231
شیوه های علمی امام باقر(ع)
به مناسبت میلاد امام باقر(ع)
اشاره
تاریخ اسلام تاریخی پر از فراز و نشیب است. از جمله مهم ترین عوامل آن، تنگناها و چالش هایی است که پیوسته حکم رانان جور، جامعه را با آن روبه رو می کردند. این معضلات که عموماً در حوزه ی دین و فرهنگ بودند، سبب می شد تا پیشوایان اسلام با سلاحی متناسب با اوضاع حاکم، از سنگر دین محافظت نمایند. آن بزرگواران با در نظر داشتن شرایط و احاطه ی کامل به آن، رسالت سنگین راه بری جامعه ی مسلمانان را در بحرانی ترین شرایط به انجام می رساندند. در این بین، راه برد امام باقر(ع)، تربیت شاگردان و نیروهای مستعد و متهد در گستره ی دین بود. این مقاله نگاهی اجمالی به این موضوع دارد.
نگاهی گذرا به چالش های علمی فرهنگی دوران امام باقر(ع)
امام باقر(ع) در دوره ای امامت خویش را آغاز کرد که جامعه ی اسلامی در وضع فرهنگی نابه سامانی به سر می برد و عرصه ی فرهنگی جامعه، گرفتار چالش های عمیق عقیدتی و درگیری های مختلف فقهی میان فرق اسلامی شده بود. فروکش کردن تنش های سیاسی پس از واقعه ی عاشورای سال61 هجری، همچنین شکست برخی احزاب سیاسی مانند «عبدالله بن زبیر» سبب یک پارچگی حاکمیت بنی امیه شده بود، ناگزیر بسیاری از دانشمندان از صحنه ی سیاسی دور شده بودند و حرکت گسترده ای در زمینه های مختلف علمی با بحث و بررسی درباره ی مسایل گوناگون آغاز شده بود. این روی کرد گسترده به مسایل فقهی و بحث و تبادل نظرهای علمی در این برهه و پیدایش مکتب ها و سبک های مختلف علمی پس از مدت ها رکود، رونق فراوانی به بازار علم بخشید. به واقع، نقش درخشان امام در این دوره در روشن سازی افکار عمومی دانشمندان اسلامی و به ویژه خردورزان شیعه، بسیار دارای اهمیت و برتری است.
با ظهور امام باقر(ع)، گام مهم و به سزایی در راستای تبیین آراء شیعه برداشته شد و جنبش تحسین برانگیزی در میان دانشمندان شیعی پدید آمد. از سوی دیگر، امکان گسترش افکار آلوده ی یهود و سیطره ی نظریات فرقه ی مرجئه، جبریه، قدریه، غلات و... حیات فکری شیعه را با خطر روبه رو کرده بود و البته مرجعیت علمی شایسته ای چون امام باقر(ع)، تفکرات خطرناک این فرقه ها را تا حد قابل توجهی منزوی ساخت.
اندیشوران محضر امام
امام باقر(ع) آفتاب عالم تاب دانش بود. در بیان برتری و بزرگی جایگاه علمی امام همین بس که بیشترین حدیث در بین جوامع حدیثی شیعه، از آن امام همام و فرزند برومند و خردمندش امام صادق(ع) است و این خود بزرگ ترین گواه در برجستگی شخصیت علمی ایشان به شمار می رود.
بسیاری از دانشمندان بزرگ اسلامی، درباره ی جایگاه علمی امام، جمله های بسیار زیبایی بر زبان رانده و یا نگاشته اند که همچنان تاریخ، آن را در خاطر خود نگاه داری می کند. دانشمندان بسیاری چون «ابن مبارک»، «زهری»، «اوزاعی»، «مالک»، «شافعی»، «زیاد بن منذر نهدی» و... درباره ی برجستگی علمی او سخن رانده اند.1 دامنه ی گسترده ی روایات امام در زمینه های گوناگون علمی، اندیشوران اهل سنت و محدثین آنان را بر آن داشت تا از ایشان روایت کنند و سخنان وی را درج و نقل نمایند که از جمله ی آن ها «ابوحنیفه» را می توان نام برد.
حلقه ی درس امام
آوازه ی شهرت علمی امام باقر(ع) تا دوردست های سرزمین های اسلام رسیده بود. همچنان که راوی می گوید: «دیدم در حلقه ی درس او مردم خراسان حضور دارند و اشکالات علمی خود را مطرح می کنند.»2
«محمد بن مُنکدر» از دانشمندان اهل سنت، می گوید: «باور نداشتم که علی بن الحسین(ع) فرزندی به یادگار گذارد که دانش و بینشش مانند خود او باشد؛ تا این که پسرش محمد بن علی(ع) را دیدم. آن سان که من می خواستم او را اندرز دهم ولی او مرا اندرز داد.»3 «عبدالله بن عطاء» نیز در مورد گسترش دانش امام می گوید: «هرگز دانشمندان را بی مقدار جز در محضر محمد بن علی(ع) ندیدم و من خود «حَکم بن عُتَیبه» را با آن جایگاه بلندی که در دانش نزد مردم داشت، در برابر آن جناب به سان کودکی یافتم که پیش روی استاد زانو زده باشد».4
تأسیس دانشگاه بزرگ جعفری
امام باقر(ع) در دوران امامت خویش، با وجود شرایط نامساعدی که بر عرصه ی فرهنگ اسلامی سایه افکنده بود، با تلاشی جدّی و گسترده، نهضتی بزرگ را در زمینه ی علم و پیش رفت های آن طراحی کرد. تا جایی که این جنبش دامنه دار به بنیان گذاری و تأسیس یک دانشگاه بزرگ و برجسته ی اسلامی انجامید که پویایی و عظمت آن در دوران امام صادق(ع)، به اوج خود رسید.
امام با برقراری حوزه ی درس، از طریق تکیه بر آیات رهنمون گر قرآن با کج اندیشی ها، و چالش های علمی مبارزه کرد. ایشان مبانی معارف و اصول ناب اسلامی و تمام ابواب فقهی و اعتقادی را محکم و از دیدگاه قرآن بررسی کرد و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان عصر خود و جنبش بزرگ علمی کمر بست؛ به گونه ای که دانشمندی چون «جابر بن یزید جعفی» هرگاه می خواست سخنی در باب علم به میان آورد - با آن توشه ای که از دانش داشت - می گفت: «جانشین خدا و میراث دار دانش پیامبران محمد بن علی(ع) برایم این گونه گفت»5 و به دلیل ناچیز دیدن موقعیت علمی خود در برابر جایگاه امام، از خود نظری به میان نمی آورد.
«ابو اسحاق سبیعی» از دیگر فرهیختگان این دوره، آن قدر نظرات علمی امام را درست می پندارد که وقتی از او در مورد مسئله ای می پرسند، پاسخ را از زبان امام می گوید و می افزاید: «او دانشمندی است که هرگز کسی به سان او در علم ندیده ام».6 «ابو زُرعه» نیز در این باره اقرار می کند: «او بزرگ ترینِ دانشمندان است».7
بزرگ ترین آموزگار شیعه
در آن روزگار، بسیاری از شیعیان به مراتب عالی تشیع دست نیافته بودند و دسته ای از آنان در کنار استفاده از احادیث اهل سنت، علاقه ی زیادی به فراگیری و بهره مندی از دانش امام نیز نشان می دادند. آن گونه که از کتاب های رجالی فهمیده می شود، نام بسیاری از اشخاصی که رابطه ی تنگاتنگی با امام داشته اند، جزو اصحاب او نیست. همین موضوع می توانست تا اندازه ای اندیشه ی شیعه را سست کند؛ چه بسا امکان اختلاط آموزه های دیگری با آن قسمت از معارفی که آنان از امام می آموختند وجود داشت.
امام باقر(ع) نیز مانند دیگر امامان شیعه، برای تحکیم پایه های اندیشه ی شیعه بسیار کوشید و امامت شیعه را به خوبی برای همگان معرفی کرد. او می فرمود: «فرزندان رسول خدا(ص) درهای دانش خداوندی و راه رسیدن به خشنودی او هستند. آنان دعوت کنندگان مردم به سوی بهشت و راه نمایان به سوی آنند».8 امام با تکیه بر قرآن، رهبری شیعه و تقویت مبانی پیروی از آن را معرفی می کرد و می کوشید تا امامت را نیز مانند نبوت، امری الهی و مبتنی بر قرآن تبیین کند. بازتاب دیدگاه امام در مورد رهبری شیعه در احادیث نبوی که بر شباهت و قرابت میان پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) تأکید می کرده، در بحث های کلامی ایشان انعکاس فراوانی دارد. او با بیان این که امام، دارای صفاتی ذاتی مانند عصمت و علم است، در نظر داشت روی کرد جدّی تری به موضوع امامت داشته باشد.
دیدگاه های ایشان درباره ی این موضوع، تأثیر ویژه ای بر مردم گذاشت و بسیاری از تهدیدها و خطرات را از تفکر شیعی دور کرد و سبب شد با وجود عقاید گوناگونی که در آن زمان درباره ی مرجعیت وجود داشت، تعداد گرایندگان به این مکتب روبه فزونی گذارد. در احادیث شیعی نیز توجه گسترده ای به این موضوع در سخنان امام باقر(ع) شده است.9
پرورش فرهیختگان و نیروهای ارزشی
امام باقر(ع)، دانشمندان برجسته ای را در رشته های گوناگون معارف چون فقه، حدیث، تفسیر و دیگر شاخه های علوم اسلامی تربیت کرد که هر یک وزنه ای در دانش به شمار می رفتند. امام با درایت و هوشیاری تمام توانست شکافی را که در گذر سال های متمادی بین قرآن و عترت در باورهای دینی بخش عظیمی از مردم پدید آمده بود، از میان بردارد. پیش از دوران امامت امام باقر(ع)، خفقان سیاسی به اندازه ای بود که در برخی از ادوار، انتقال آموزه های ناب اسلامی فقط از طریق دعا و نیایش و یا در قالب آموزش های دینی به چند پیش کار و خدمت گزار که با امام حشر و نشر داشتند، صورت می گرفت.
در این میان، عصر امام باقر(ع) به دلیل وجود شرایط سیاسی خاص اوضاع حاکم، تا اندازه ای به امام اجازه ی برقراری مجامع علمی داد تا ایشان بتواند استعدادهای نهفته ای را که در جامعه ی اسلامی وجود داشت تربیت کند. با این همه، نباید تصور کرد که امام هیچ گونه محدودیتی در این راستا نداشته؛ ایشان با رعایت تقیه و پنهان کاری و عدم برانگیختن حساسیت دستگاه، این معنا را عملی کرده، با وجود تنگناهای خاص سیاسی و فرهنگی توانست افراد زیادی (بالغ بر 462 نفر) را با آموزش ها و تعالیم ناب خویش پرورش دهد که نام یکایک آن ها در دست است.10برجسته ترین آن ها عبارت بودند از:
1. زراره بن اعین
او از بزرگ ترین راویان احادیث اهل بیت(ع) و از ثقات آن هاست که بسیار مورد اطمینان اهل بیت(ع) بوده و بارها از زبان آنان ستایش شده است. او پس از امام باقر(ع)، محضر فرزندان آن امام همام را نیز درک کرد و در زمان امامت آنان نیز از بهترین ها به شمار می آمد. حتی نقل است که امام صادق(ع) روزی به او فرمود: «ای زراره، نامت در ردیف نام های بهشتیان است».11و نیز می فرمود: «خدای رحمت کند زراره بن اعین را که اگر او و تلاش های او نبود، احادیث و سخنان پدرم از بین می رفت».12و نیز: «گروهی هستند که ایمان را به زینهار گرفته و بر گردن می افکنند (از آن پاس داری می کنند) که در روز قیامت آنان را پاس داران ایمان نامند. بدانید که زراره بن اعین از آن گروه است.»13 احادیث بسیار دیگری نیز در ثنا و ستایش ایمان زراره از امامان وارد شده است.
2. محمد بن مسلم ثقفی
او از بزرگان و راویان احادیث ائمه(ع) بود و احادیث بسیاری از امام باقر(ع) روایت کرده است که در کتاب های معتبر حدیثی یافت می شود.14 در مورد او نیز ستایش های گوناگونی از امام وجود دارد. «عبدالله بن ابی یعفور» می گوید: «نزد امام صادق(ع) رفتم و گفتم: «ما نمی توانیم هر ساعت شما را ملاقات نماییم و امکان دست رسی به شما برای پاسخ به پرسش هایی که داریم برای مان وجود ندارد و گاه برخی از من پرسش هایی می کنند که پاسخ همه ی آن ها را نمی دانم تکلیف ما چیست؟» امام فرمود: "چرا سراغ محمد بن مسلم ثقفی نمی روید؟ همانا او احادیث بسیاری از پدرم شنیده و نزد او فردی قابل اطمینان و احترام بوده است."»15 امام باقر(ع) درباره اش می فرمود: «در شیعیان ما کسی فقیه تر از محمد بن مسلم نیست.»16
او مدت چهار سال در مدینه سکنا گزید و همه روزه در محضر نورانی امام باقر(ع) حاضر می شد و پاسخ پرسش های خویش را می شنید و درس می آموخت.17 وی در مدت عمر خویش، سی هزار حدیث از امام باقر(ع) و شانزده هزار حدیث از امام صادق(ع) شنید و آن ها را روایت کرد18 که قسمتی از آن ها به دست ما رسیده است. همچنین او در بین مردم به عبادت بسیار، مشهور بود و از عابدان راستین زمان خود به شمار می آمد.19 او به سال 150 هجری قمری در کوفه بدرود حیات گفت.20
3. لیث بن البَختَری مرادی (ابو بصیر)
او نیز از نزدیکان و شاگردان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود و سخنان بسیاری را نیز از آن دو بزرگوار نقل کرد. او کتابی نگاشت که بسیاری از دانشمندان آن را تأیید و از آن روایت کردند.21 «شعیب عقرقونی» می گوید: «از امام صادق(ع) پرسیدم: اگر احتیاج به پرسش در مورد مسئله ای پیدا کردیم از چه کسی سوال کنیم؟ امام پاسخ فرمود: از ابا بصیر».22
4. بُرید بن معاویه عجلی
او از بزرگان روزگار خویش و فقیهی بزرگ بود و نزد امام باقر(ع) جایگاهی ویژه داشت و نیز دارای کتابی بود که برخی از دانشمندان بعد از او، از آن روایت کرده اند.23 «ابو عُبیده حِذاء» می گوید: «از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: زراره، ابو بصیر، محمد بن مسلم و بُرید از کسانی هستند که خدای بزرگ در مورد آنان می فرماید: «وَ السّابِقونَ السابِقونَ R اُولئِک المُقَربُونَ»24(واقعه:10و11).
امام صادق(ع) در روایتی دیگر می فرماید: «هیچ کس به اندازه ی زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه، یاد ما را زنده نگاه نداشت و احادیث پدرم را احیا نکرد. اگر این ها نبودند کسی تعالیم دین و مکتب پیامبر(ص) را گسترش نمی داد. اینان پاس داران دین و امینان پدرم بودند که بر پاس داری از حلال خدا و حرام او کمر بستند. آنان هم در دنیا به ما نزدیک بودند و هم در آخرت با مایند».25 او در دوران امامت امام صادق(ع) زندگی را فرو گذاشت و در خاک آرمید.26 در این میان، بزرگان دیگری چون: «جابر بن یزید جعفی»، «حمران بن اعین»، «هشام بن سالم»، «فضیل بن یسار»، «ابان بن تغلب» و بسیاری دیگر از بزرگان و فرهیختگان27 این عصر را نیز می توان نام برد.
پی ریزی تدوین حدیث
در پی انحرافات عمیقی که پس از رحلت رسول اکرم(ص) به وجود آمد، رخ داد تأسف برانگیزی دامن گیر جهان اسلام شد و آن، جلوگیری از تدوین احادیث اهل بیت(ع) بود که آثار زیان بار آن سالیان دراز بر پیشانی فرهنگ دینی مردم باقی ماند. نزدیک به یک قرن از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوی و سخنان تابناک اهل بیت(ع) جلوگیری شدید به عمل آمد و به جای آن، سیل عظیمی از تحریفات در زمینه ی احادیث نبوی و جعل آن ها به فرهنگ و اعتقاد مردم روی آورد که به «اسرائیلیات» شهرت یافت؛ تا سال 100 هجری که «عمر بن عبد العزیز» فرمان تدوین احادیث را به «ابوبکر بن محمد انصاری» صادر کرد.
او که از رجال و بزرگان تابعین به شمار می رفت و از اصحاب علی(ع) شمرده می شد، به بازگرداندن فدک به اهل بیت(ع) و تدوین حدیث کمر بست.28 امام باقر(ع) از این فرصت استثنایی کمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز کرد و راویان مختلف از ایشان ده ها هزار حدیث نقل کردند. در واقع، امام باقر(ع) نماینده ی مکتب اهل بیت(ع) و نخستین سروسامان دهنده ی احادیث تابناک معصومین(ع) بود. از این رو، بسیاری از محدثین وقت با دیدن تلاش های بی دریغ امام، کمر به نگاشتن و نگاه داری سخنان امام بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل بیت(ع)، از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است.
تربیت دینی شاگردان
آموزگار راستین، پرورش را پیش تر بر آموزش می انگارد و در سایه ی پرورش، دانش پژوه را مورد آموزش قرار می دهد؛ چرا که آموزش بدون پرورش، تیغی است در دست زنگی مست. تاریخ خود بهترین گواه است که چه فجایعی پیامد علم بدون تعهد بوده است. امام باقر(ع) توجه فراوانی به این مسئله مبذول می داشت و بر آن بود تا شاگردان راستین خود را در بالاترین درجه از ایمان بپرورد.
از جمله مهمترین عوامل انحراف در خواص و دانشوران دینی، دنیاگرایی آنان بوده است که امثال شریح قاضی ها، ابوموسی اشعری ها، ابوهریره ها، ابوحنیفه ها و. .. نمونه های بارزی از آن بودند. بر این مبنا نوشته اند روزی امام باقر(ع) بر کرسی درس خود نشسته بود و افراد گوناگون نزد امام می آمدند و درباره ی مسائل گوناگون پرسش های خود را مطرح می کردند. فردی نزد امام آمد و مسئله را پرسید. امام پاسخ پرسش او را داد. ولی قانع نشد. اندکی فکر کرد و به امام گفت: «اما دانشمندان دینی به گونه های دیگری پاسخ این پرسش را ارائه داده اند». امام بر آشفت و به او فرمود: «وای بر تو! آیا تو هرگز دانشمند دین دیده ای؟ دانشمند دینی کسی است که نسبت به دنیا بی رغبت، شیفته ی آخرت و عمل کننده به سنت رسول خدا(ص) باشد. آیا آن دانشمندانی که تو از آنان سخن می گویی این گونه اند؟»29
شاخص مهم دیگری که در تعهد و عاقبت به خیری یک دانشور اسلامی کلیدی است ولایت پذیری اوست. به همان میزان که فرد از این ویژگی برخوردار باشد، بهره رسانی او به اسلام و جامعه ی مسلمانان بیشتر خواهد بود. همچنان که نوشته اند روزی برای محمد بن مسلم - که شرح کوتاهی از تعهد و تدوین و جایگاه او نزد امام گذشت- پرسشی بزرگ پیش آمد که فقط یک نفر می توانست به آن پاسخ دهد. در راه رسیدن به خانه ی امام باقر(ع)، پرسش را در ذهن خود تکرار می کرد. نزد امام رسید و اجازه خواست تا پرسش خود را مطرح کند. پرسش چنین بود: «کسی که بسیار عبادت می کند و در عبادت خود نیز فروتن است ولی ولایت شما را نمی پذیرد، دعایش مستجاب می شود؟ آیا این همه راز و نیاز سودی به حال او دارد؟»
مانند همیشه چهره ی مهربان و سخن مشکل گشای امام او را در رسیدن به پاسخی درست رهنمون شد. امام به او فرمود: «ای محمد بن مسلم! مَثَل ما خاندان پیامبر، مَثَل آن خانواده ای است که در قوم بنی اسرائیل به سر می بردند و هرگاه چهل شب به راز و نیاز و پرستش خداوند می پرداختند و پس از آن دعا می کردند، دعای شان مستجاب و خواسته شان برآورده می شد. یک بار، یکی از آنان برخلاف همیشه، پس از چهل روز راز و نیاز دعایش مستجاب نشد. او نزد حضرت عیسی(ع) رفت و گله کرد و از او خواست که برایش دعا کند. عیسی(ع) وضو ساخت و به نماز ایستاد و پس از نماز برای فرد دعا کرد. پس پروردگار به عیسی(ع) فرمود: این بنده ی من، از دری که، باید از آن در به سوی من می آمد و راز و نیاز می کرد، نیامده است. او مرا می خواند ولی در دلش نسبت به پیامبری تو شک وجود داشت. از این رو اگر آن قدر با من راز و نیاز بپردازد و گردنش را به قدری خم کند که بشکند و اگر آن قدر دست به دعا بردارد که انگشتانش بریزند، دعایش را هرگز به اجابت نخواهم رساند.
پس از آن عیسی(ع) از مرد پرسید: آیا تو خدای خود را می خوانی اما در مورد پیامبرش در دل خود شک می پروری؟ مرد سر به زیر انداخت و با شرمساری پاسخ داد: ای روح خدا! به خدایت سوگند همین گونه است که می گویی و من درباره ی پیامبری تو شک دارم. حال از تو می خواهم تا دعا کنی تا پروردگار این شک را از دل من بزداید. عیسی(ع) مهربان تر از آن بود که خواهش مرد را نپذیرد. پس از دعای عیسی(ع) مرد توبه کرد. پروردگار هم توبه ی او را پذیرفت و آن مرد نیز مانند دیگر افراد خانواده اش، مستجاب الدعوه شد. از آن پس هرگاه که چهل روز به نیایش می پرداخت، سبد نیازش پر از گل بوته های اجابت می شد.»30
محمد بن مسلم، پاسخ خود را یافته بود. او دانست که بدون پذیرش ولایت، دعای کسی مستجاب نخواهد شد.
پی نوشت ها
1. ابوجعفر محمد بن علی، ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، بی جا، انتشارات ذوی القربی، چاپ اول، 1421 ق، ج4، ص211.
2. بحار الانوار، ج42، ص357.
3. اعیان الشیعه، ج1، ص652، الارشاد، ج2، ص232.
4. الارشاد، ج2، ص230، کشف الغمه، ج2، ص329.
5. محمد بن محمد نعمان شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه ی آل البیت، بی تا، ج2، ص230.
6. همان، ص231.
7. مناقب آل ابی طالب، ج4، ص221؛ سید محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی تا، ج1، ص651.
8. محمد بن حسن، حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه ی آل البیت، 1409 ق، وسایل الشیعه، ج18، ص9.
9. ن. ک: محمد بن یعقوب الکلینی، اصول کافی، انتشارات اسوه، ج2، کتاب الحجه.
10. ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف، مطبعه الحیدریه، 1381 ق، چاپ اول، صص102- 142.
11. ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفه الرجال، قم، مؤسسه آل البیت )، 1404 ق، ج2، ص345.
12. همان، ص348.
13. همان، ص378.
14. محمد جوهری، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، مکتبه المحلاتی، 1417 ق، ص578.
15. اختیار معرفه الرجال، ج2، ص383.
16. همان، ص391.
17. همان.
18. همان، ص386، اعیان الشیعه، ج1، ص650.
19. محمد بن النعمان العکبری البغدادی (شیخ مفید)، الإختصاص، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ص51.
20. ابوالعباس احمد بن علی بن نجاشی کوفی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1407ق، ص324.
21. رجال النجاشی، ص321.
22. اختیار معرفه الرجال، ج2، ص348.
23. رجال النجاشی، 112.
24. اختیار معرفه الرجال، ج2، ص348.
25. همان؛ الاختصاص، ص66.
26. رجال النجاشی، ص112.
27. رجال الطوسیف صص102- 104.
28. قاموس الرجال، ج11، ص232؛ ابن عماد ابوالفلاح عبدالحی بن احمد بن محمد العکری الحنبلی، تذکرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت، دار ابن کثیر، 1408ق، چاپ اول، ج2، ص90.
29. الأصول من الکافی، ج1، ص70، ح8.
30. اصول کافی، ج2، ص400، ح 9.
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/7680/96723/شیوه-های-علمی-امام-باقر"ع"