بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام
فضائل اخلاقی و رذائل اخلاقی در نظریات امام حسن مجتبی سلام الله علیه
- امام حسن علیه السلام :
ـ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ ـ : حِفظُ الدِّینِ ، وإعزازُ النّفسِ ، ولِینُ الکَنَفِ ، وتَعَهُّدُ الصَّنیعَةِ ، وأداءُ الحُقوقِ ، والتَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ . امام حسن علیه السلام ـ در پاسخ به سؤال از مروت ـ فرمود: حفظ دین و عزّت نفس و نرمش و مداومت بر نیکی و احسان و گزاردن حقوق و دوستی نمودن با مردم است. تحف العقول : 225. - امام حسن علیه السلام :
مَن عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ کَرَمَهُ . امام حسن علیه السلام : هر که احسانهای خود را بر شمرد،بخشندگی خویش را از بین برده است. بحار الأنوار : 78/113/7 - امام حسن علیه السلام :
لا یَنبغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَةَ اللّه ِأن یَتَعاظَمَ ، فإنّ رِفعَةَ الذینَ یَعلَمونَ عَظَمَةَ اللّه ِ أن یَتَواضَعُوا ، و (عِزَّ) الذینَ یَعرِفُونَ ما جَلالُ اللّه ِ أن یَتَذَلَّلُوا (لَهُ)
امام حسن علیه السلام : سزاوار نیست کسی که بزرگی خدارا می شناسد، خود بزرگ بین باشد؛ زیرا بزرگی کسانی که عظمت خدا را می دانند، در این است که افتادگی کنند و عزّت کسانی که جلال و شکوه خدا را می شناسند، در این است که [در برابر او ]خواری نمایند ." در برابر عظمت خداوند، خود را کوچک شمارند" .
بحار الأنوار : 78/104/3. - امام حسن علیه السلام :
اعلمْ أنَّ مُروَّةَ القَناعَهِ والرِّضا أکثرُ مِن مُرُوّةِ الإعطاءِ .
امام حسن علیه السلام : بدان که مروت قناعت و رضا، بیشتر از مروت عطا است.
بحار الأنوار : 78/111/6. - امام حسن علیه السلام :
أسلَمُ القُلوبِ ما طَهُرَمِن الشُّبُهاتِ .
امام حسن علیه السلام : سالمترین دلها، دلی است که از شبهات پاک باشد.
تحف العقول : 235. - امام حسن علیه السلام :
اُوصیکُم بتَقوَی اللّه ِ وإدامَةِ التَّفَکُّرِ ؛فإنَّ التَّفَکُّرَ أبو کُلِّ خَیرٍ واُمُّهُ .
امام حسن علیه السلام : شما را به تقوای الهی و اندیشیدنِ همیشگی سفارش می کنم؛ زیرا که اندیشیدن پدر و مادر همه خوبیهاست. تنبیه الخواطر : 1/52. - امام حسن علیه السلام :
التفکُّرُ حَیاةُ قَلبِ البَصیرِ .
امام حسن علیه السلام : اندیشیدن، مایه زندگی قلب با بصیرت است. بحار الأنوار : 78/115/11. - امام حسن علیه السلام :
العاداتُ قاهِراتٌ ، فَمَنِ اعتادَ شَیئا فی سِرِّهِ وخَلَواتِهِ، فَضَحَهُ فی عَلانِیَتِهِ وعِندَ المَلَأِ.
امام حسن علیه السلام : عادتها مقهور کننده اند. پس، هر کس در نهان و خلوتهای خود به چیزی عادت کند، آن چیز او را در آشکار و میان جمع رسوا سازد. تنبیه الخواطر : 2/113. - امام حسن علیه السلام :
نِعمَ العَونُ الصَّمتُ فی مَواطِنَ کثیرَهٍ وإن کُنتَ فَصِیحا .
امام حسن علیه السلام : در بسیاری جاها ، خاموشی، یاوری نیکو است ؛ هرچند سخنور باشی .
معانی الأخبار:401/62. - امام حسن علیه السلام :
اللُّؤمُ أن لا تَشکُرَ النِّعمَةَ .
امام حسن علیه السلام : پستی این است که سپاسگزار نعمت نباشی .
تحف العقول : 233 . - امام حسن علیه السلام :
الإعطاءُ قَبلَ السُّؤالِ مِن أکبَرِ السُّؤدُدِ .
امام حسن علیه السلام : بخشیدن پیش از طلب کردن [کسی ]از بزرگترین سروری هاست .
بحار الأنوار : 78/113/7 . - امام حسن علیه السلام :
أنا الضّامِنُ لِمَن لا یَهجِسُ فی قَلبِهِ إلّا الرِّضا أن یَدعُوَ اللّه َ فَیُستَجابَ لَهُ .
امام حسن علیه السلام : من برای کسی که جز خشنودی [از خدا ] در دلش خطور نکند، ضمانت می کنم که دعا کند و دعایش مستجاب شود . بحار الأنوار : 71 / 159 / 75 - امام حسن علیه السلام :
کیفَ یکونُ المؤمنُ مؤمنا وهو یَسخَطُ قِسمَهُ ویُحَقِّرُ مَنزِلَتَهُ والحاکِمُ علَیهِ اللّه ُ ؟!
امام حسن علیه السلام : مؤمنی که از قسمت خود ناخشنود باشد و وضعیت خود را ناچیز شمارد در حالی که حاکم بر او (تعیین کننده سرنوشتش) خداست ، چگونه می تواند مؤمن باشد (ادّعای ایمان کند)؟!
بحار الأنوار : 43/351/25 . - امام حسن علیه السلام :
مَنِ اتَّکَلَ علی حُسنِ الاختِیارِ مِنَ اللّه ِ ، لَم یَتَمَنَّ أ نّهُ فی غَیرِ الحالِ التی اختارَها اللّه ُ لَهُ .
امام حسن علیه السلام : هرکه به حُسن انتخاب خداوند تکیه کند، جز آن وضعی را که خدا برایش برگزیده است، آرزوی داشتن وضعی دیگر نکند . بحار الأنوار : 78/106/6 - امام حسن علیه السلام :
ـ وقد سُئلَ عن الجُبن ـ : الجُرأةُ علی الصَّدیقِ ، والنُّکُولُ عَن العَدُوِّ .
امام حسن علیه السلام ـ در پاسخ به این پرسش که: ترسویی چیست؟ ـ فرمود : دلیری کردن بر دوست و گریختن از دشمن. تحف العقول : 225. - امام حسن علیه السلام :
کانَ رَسولُ اللّه صلی الله علیه و آلهفَخْما مُفَخَّما... یَتَـکَلَّمُ بِجَوامِعِ الکَلِمِ فَصْلاً لا فُضولَ فیهِ و لا تَقصیرَ. دمثا، لَیْسَ بِالجافی و لا بِالْمَهینِ تَعظُمُ عِنْدَهُ النِّعْمَةُ و اِنْ دَقَّت لا یَذُمُّ مِنها شَیئا غَیْرَ اَ نَّهُ کانَ لا یَذُمُّ ذَواقا و لا یَمدَحُهُ و لا تُغضِبُهُ الدُّنْیا و ما کانَ لَها، فَاِذا تُعوطیَ الحَقّ لَم یَعْرِفهُ اَحَدٌ، و لَم یَقُمْ لِغَضَبِهِ شَی ءٌ حَتّی یَنتَصِرَ لَهُ... ؛
رسول اکرم صلی الله علیه و آله با شکوه و بزرگوار بودند... سخنانی کوتاه، جامع و بی چون و چرا می گفتند؛ بدون کم و زیاد. نرم خو و مهربان بودند، در حق کسی ظلم نمی کردند، کسی را خوار نمی شمردند، نعمت را اگر چه کم بود، بزرگ می دانستند و چیزی از آن را نکوهش نمی کردند، از مزه غذا نه بد می گفتند و نه تعریف می کردند، دنیا و آنچه به آن مرتبط است ایشان را خشمگین نمی ساخت و هرگاه حقی ضایع می شد، احدی را ملاحظه نمی کردند و چیزی باعث رفع خشمشان نمی شد، تا آن که حق را حاکم سازند.
عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 283 . - امام حسن علیه السلام :
اِنَّ هذَا الْقُرآنَ فیهِ مَصابیحُ النّورِ، وَ شِفاءُ الصُّدورِ، فَلْیَجلُ جالٍ بِضَؤْئِهِ، وَ لْیُلجِمِ الصِّفَةَ قَلْبَهُ، فَاِنَّ التَّفکیرَ حَیاةُ القَلْبِ الْبَصیرِ، کَما یَمشِی الْمُستَنیرُ فِی الظُّـلُماتِ بِالنُّورِ؛
به راستی که در این قرآن، چراغ های روشنایی بخش و شفای قلب هاست. پس هر کس در پی جَلا بخشیدن است، [دیده دل خویش را] با نور آن، جلا دهد و دل خویش را با آن، تربیت کند؛ چرا که اندیشیدن [در قرآن]، مایه حیات دل شخص با بصیرت است، همچنان که آدمی در تاریکی ها، با کمک نور، راه خود را می پیماید.
کشف الغمّه، ج 2، ص 199. - امام حسن علیه السلام :
ـ لرجل جاءَ إلَیهِ یَستَشِیرُهُ فی تَزویجِ ابنَتِهِ ـ : زَوِّجْها مِن رَجُلٍ تَقِیٍّ ، فإنّهُ إن أحَبَّها أکرَمَها وإن أبغَضَها لَم یَظلِمْها .
امام حسن علیه السلام ـ به مردی که با ایشان درباره ازدواج دختر خود مشورت کرد ـ فرمود : او را به مردی باتقوا شوهر ده ؛ زیرا اگر دختر تو را دوست داشته باشد گرامی اش می دارد و اگر دوستش نداشته باشد به وی ستم نمی کند . مکارم الأخلاق : 1/446/1534 . - امام حسن علیه السلام :
إنّ اللّه َ عَزَّوجلَّ بِمَنِّهِ ورَحمَتِهِ لَمّا فَرَضَ عَلیکُمُ الفَرائضَ لم یَفرِضْ علَیکُم لِحاجَةٍ مِنهُ إلَیهِ ، بَل رَحمَةً مِنهُ إلَیکُم (علَیکُم) لا إلهَ إلّا هُو ، لِیَمیزَ الخَبیثَ مِن الطَّیِّبِ ، ولِیَبتَلِیَ ما فی صُدورِکُم ، ولِیُمَحِّصَ ما فی قُلوبِکُم .
امام حسن علیه السلام : خداوند عز و جل چون از روی کرم و رحمت خود فرایض را بر شما واجب ساخت نه بدان سبب بود که به شما نیاز داشت، بلکه از سر مهر و رحمت آن خداوند یگانه به شما بود، تا ناپاک را از پاک جدا سازد و آنچه را در سینه های شماست، بیازماید و آنچه را در دلهای شماست، ناب و خالص گرداند.
بحار الأنوار : 23/99/3. - امام حسن علیه السلام :
الغَفلَةُ تَرکُکَ المَسجِدَ ،وطاعَتُکَ المُفسِدَ .
امام حسن علیه السلام : غفلت آن است که مسجد [رفتن برای نماز ] را ترک کنی و از تبهکار فرمان بری.
بحار الأنوار : 78/115/10.
برداشت و راهبردِ رهنمودهای فضائل اخلاقی و رذائل اخلاقی در سخنان امام حسن مجتبی سلام الله علیه
- مروّت عبارت است از: حفظ دین و عزّت نفس و نرمش و مداومت بر نیکی و احسان و گزاردن حقوق و دوستی نمودن با مردم است.
- هر که احسانهای خود را بر شمرد، بخشندگی خویش را از بین برده است.
- بعضی اوقات از انجام احسان و کار نیکو به عنوان ترغیب و تبلیغ کار نیکو صحبت، یا آشکار کار نیکو، انجام می شود، این موضوع متفاوت است با اینکه کسی بخواهد احسانهایش را بر شمرد، برشمردن احسانها موجب می شود تا ارزش بخشندگی احسان از دست برود.
- بدان که مروت قناعت و رضا، بیشتر از مروت عطا است.
- ارزش و بزرگی که دررفتار قناعت و رضا به قسمت خداوند هست، بیشتر از ارزش و بزرگی که در رفتارعطا هست، می باشد.
- سزاوار نیست کسی که بزرگی خدارا می شناسد، خود بزرگ بین باشد؛ زیرا بزرگی کسانی که عظمت خدا را می دانند، در این است که افتادگی کنند و عزّت کسانی که جلال و شکوه خدا را می شناسند، در برابر عظمت خداوند، خود را کوچک شمارند.
- افرادی که عظمت خدا را در می یابند خود را در برابر عظمت خداوند کوچک می بینند و در نتیجه دارای خضوع و خشوع در برابر عظمت بزرگی خداوند می شوند و از رذیلت خود بزرگ بینی برخوردار نیستند.
- سالمترین دلها، دلی است که از شبهات پاک باشد.
- فکرهای باطنی و آنچه از قلب یا ذهن انسان می گذرد باید انسان مراقبت نماید که حلال باشد و حرام نباشد و اگر حرام است از خداوند طلب آمرزش و مغفرت نماید و دنبال آن را نگیرد و به آن فکر نکند، یک قسمت مراقبتهای اعمال افراد به مراقبتهای باطنی انسانها مربوط می شود، که باید از حرام پرهیز نمود و از گرفتار شدن به آن پیشگیری نمود، در واقع از گرفتار شدن به خطورات و یا القائات و با برخواستهای ذهنیات و مسائل قلبی که حرام است، باید خود را مراقبت نمود و به آن ذهنیات و احساسات حرام اجازه جولان در ذهن و قلب و احساس داده نشود و اگر خود به خود می خواهد در ذهن و قلب و احساس حضور داشته باشد و آلوده نماید، باید با استغفار و خویشتنداری در پاکی ذهن و قلب و احساس خود مراقبت نمود.
- شما را به تقوای الهی و اندیشیدنِ همیشگی سفارش می کنم؛ زیرا که اندیشیدن پدر و مادر همه خوبیهاست.
- اندیشیدن، مایه زندگی قلب با بصیرت است.
- اندیشیدن سرمایۀ انسانهاست، و از سرمایه های بزرگ خداوند است، و می تواند موجب سعادت و رستگاری و یا انحراف انسان شود، وقتی صحبت از تقوای الهی و اندیشیدن و تفکر می شود، منظور آن تفکر و اندیشه ای است که موجب رعایت تقوای الهی موجب رستگاری و سعادت و تعالی انسانها می شود.
- اندیشیدن و تفکر سالم و ربه رضایتمندی خداوند موجب رشد و تعالی و بصیرت و پرورش شعور و معرفت و ارتقاء دانش و معرفت به تعالی رضایتمندی خداوند و دریافت حقایق و زنده دلی و سلامت ذهن و زندگی انسانها می گردد.
- عادتها مقهور کننده اند. پس، هر کس در نهان و خلوتهای خود به چیزی عادت کند، آن چیز او را در آشکار و میان جمع رسوا سازد.
- در بسیاری جاها هرچند سخنور باشی، خاموشی، یاوری نیکو است.
- خاموشی که با خود آرامش بیاورد و موجب تفکر و تعالی و رشد و ارتقاء کمالات و دانائی انسانها شود، برای انسان یاوری نیکو هست.
- رفتار سپاسگزار نعمت نبودن، موجب پستی انسان هست.
- سپاسگزار نعمت بودن موجب تعالی و رشد و کمالات و برکات و رضایتمندی خداوند می شود.
- بخشیدن پیش از طلب کردن [کسی ]از بزرگترین سروری هاست .
- وقتی انسان می داند کسی نیازی حلال دارد و باید کمکش نمود، ( اگر می تواند )، باید به تعالی و خوبی و پیش دستی نیاز آن فرد را براورده نماید.
- من برای کسی که جز خشنودی [از خدا ] در دلش خطور نکند، ضمانت می کنم که دعا کند و دعایش مستجاب شود .
- برای برآورده شدن دعا و حاجتها باید در دل و ذهن جز خشنودی خداوند چیزی خطور ننماید.
- مؤمنی که از قسمت خود ناخشنود باشد و وضعیت خود را ناچیز شمارد در حالی که حاکم بر او (تعیین کننده سرنوشتش) خداست ، چگونه می تواند مؤمن باشد (ادّعای ایمان کند)؟!
- برای مؤمن بودن باید از قسمت خود خشنود بود و نباید وضعیت خود را ناچیز شمرد و باید خداوند را مؤثر در سرنوشت دانست، ( البته این به این معنا نیست که سنجیده و به تعالی و با مشورت با افراد دارای صلاحیت با توکل به خداوند عمل نشود ).
- هرکه به حُسن انتخاب خداوند تکیه کند، جز آن وضعی را که خدا برایش برگزیده است، آرزوی داشتن وضعی دیگر نکند.
- انسانی که به حُسن انتخاب خداوند ایمان داشته باشد و بداند آنچه خداوند برای او برمیگزیند بهترین است و صلاح و مصلحت خود را از خداوند بخواهد و به رضایتمندی خداوند عمل نماید، به آرزویش می رسد.
- دلیری کردن بر دوست و گریختن از دشمن، ترسوئی هست.
- بعضی وقتی با دوستان هستند خیلی شاخ و شونه می کشند و خود را بالاتر می بینند ولی وقتی با دشمن مواجه می شوند، از دشمن می گریزند، این صفات در واقع صفات افرادی هست که ترسو هستند.
- از صفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله عبارت است از: 1- با شکوه و بزرگوار بودند. 2- گفتن سخنان کوتاه، 3- گفتار جامع و بی چون و چرا و بدون کم و زیاد. 4- نرم خو و مهربان بودند. 5- ظلم نکردن در حق کسی. 6- بزرگ دانستن نعمت، حتی اگر کم باشد. 7- نکوهش نکردن 8- بدنگفتن از مزه غذا و تعریف نکردن از غذا. 9- خشمگین نشدن از دنیا و آنچه مربوط به آن است. 10- ملاحظه نکردن وقتی حقی ضایع می شود 11- بد دانستن ناحق و حاکم نمودن حق.
- قرآن، چراغ های روشنایی بخش و شفای قلب هاست. پس هر کس در پی جَلا بخشیدن است، [دیده دل خویش را] با نور آن، جلا دهد و دل خویش را با آن، تربیت کند؛ چرا که اندیشیدن [در قرآن]، مایه حیات دل شخص با بصیرت است، همچنان که آدمی در تاریکی ها، با کمک نور، راه خود را می پیماید.
- خواندن و عادت به خواندن قرآن بخصوص برای غیر عربها توجه به معانی قرآن و همچنین تفکر و اندیشیدن در قرآن بطور مداوم و روزانه از ضروریات حاکمیت و جامعه می باشد، چون بوسیله خداندن اندیشمندانه قرآن است که روشنگریها و هدایت یافتنها و جلا و سرزندگی دل و بصیرت و تشخیص حق از باطل ممکن می شود.
- دختر خود را به مردی باتقوا شوهر دهید ؛ زیرا اگر دختر تو را دوست داشته باشد گرامی اش می دارد و اگر دوستش نداشته باشد به وی ستم نمی کند .
- در ازدواج برخورداری از تقوا برای زوج اصل هست.
- خداوند عز و جل چون از روی کرم و رحمت خود فرایض را بر شما واجب ساخت نه بدان سبب بود که به شما نیاز داشت، بلکه از سر مهر و رحمت آن خداوند یگانه به شما بود، تا ناپاک را از پاک جدا سازد و آنچه را در سینه های شماست، بیازماید و آنچه را در دلهای شماست، ناب و خالص گرداند.
- خداوند از روی محبت و رحمت نماز را برای تعالی و کمال انسان در برنامه روزانه زندگی انسان واجب قرار داده است.
- نماز ( با درک معانی نماز و خود را در محضر خداوند دیدن و عهد بندگی با خداوند بستن ) موجب رحمت و تعالی و خلوص و پاکی انسان می گردد.
- کسی که مسجد [رفتن برای نماز ] را ترک نماید و از تبهکار فرمان ببرد، دچار غفلت شده است.
- نباید گذاشت که نماز خواندن در مسجد ترک شود ( در صورت توان و امکان خواندن نماز در مسجد ) و نباید از فرد تبهکار فرمانری نمود، چون نشانه غفلت از خداوند است.
- غفلت انسان را دچار ترک کارهائی که خداوند دوست دارد می نماید ( از جمله شرکت در نماز جماعت در مسجد)و در مطیع تبهکار شدن انسان تاثیر گذار است.
- راهکارهای تعلیم و تربیّتی و فرهنگی:
1- مسئولین و عوامل تهیه محتوای تحقیقاتی و مطالعاتی پژوهشکدههای علوم انسانی و اسلامی و حوزهها و دانشگاهها مجموعه ای از آموزه های رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را، که طبق موازین الهی و اسلامی، موجب رشد می شود را، باید در اختیار عوامل تعلیم و تربیّت و در اختیار انتشارات و وزارت آموزش و پرورش و حوزهها و دانشگاهها و مراکز و معاونتهای فرهنگی و پرورشی و وزارت ارشاد اسلامی و رسانه ها برای نشر و ترویج و آموزش فرهنگ الهی اسلام، بگذارند.
2- عوامل مؤثر در تهیه محتوای کتابهای درسی و غیر درسی، ادبیّات، بستر تبلیغات و لوازم التحریر و بازیها و فیلم و نمایشها و برنامه ها و مطالب رسانه ها و مبلغین برای ارتقاء فرهنگ تعلیم و تربیّت اسلامی جامعه به آموزههای رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را طبق موازین الهی و اسلامی محقق نماید و جامعه را در ابعاد مختلف ( اعتقادی، فضائل اخلاقی، بصیرت، معارف لازم و دانش لازم زندگی)، به رشد رساند، متناسب با سن و به اندازه لازم پرداخته شود و آنرا به جامعۀ هدف عرضه نمایند.
گل افشان گل محمدی