در قرآن کریم؛ آمدن «زکات» در کنار «صلاة» نشان آن است که رابطه با خداوند متعال از طریق نماز حاصل شده و رابطه با مخلوق خداوند از راه ادای زکات برقرار می‌شود. همراهی این‌دو به جهت اهمیت ویژه آنها است؛ زیرا نماز در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است و زکات نیز در دین اسلام در بُعد اقتصادی و اجتماعی و ... بسیار اهمیت دارد و ذکر زکات در کنار نماز نشانه جامعیت اسلام و همه جانبه‌نگری دین مقدس اسلام است.
زکات در کنار صلاة بین آیات قرآن
در قرآن مجید بسیار درباره زکات سخن گفته شده و به آن امر تأکید شده و در موارد زیادی وقتی، امر به نماز کرده بلافاصله به زکات دستور داده است و این دو را ملزم و کنار یکدیگر ذکر کرده ؛ مثل اینکه می فرماید: «أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ » [1] نماز را بپا دارید و زکات را بدهید. این تقارن و تلازم (دستور و تأکید به زکات و نماز) اهمیّت و ضرورت زکات را می فهماند و می رساند که نمی شود کسی نماز بخواند و زکات ندهد چنان که در روایات نیز به این مطلب توجه داده شده که هر کس زکات ندهد ، نماز او قبول نیست ؛ چنانکه امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید: خداوند تبارک و تعالی زکات را مقرون به نماز کرده می فرماید: «أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ » فَمَنْ اَقامَ الصَّلوهَ وَ لَمْ یُۆْتِ الزَّكوهَ فَكَاَنَّهُ لَمْ یُقِمِ الصَّلوهَ»[2] یعنی پس هر کس نماز بخواند ولی زکات ندهد گویا نماز نخوانده است و خداوند یکی از نشانه های مۆمنان را دادن زکات ذکر کرده و می فرماید: «وَالَّذینَ هُمْ لِلزَّكوةِ فاعِلُونَ»[3] مۆمنان کسانی هستند که (دستور دادن) زکات را انجام می‌دهند و به زنان پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید : «وَ اَقمن الصلوهَ و آتینَ الزكوهَ و اطعن الله وَ رَسولَه» [4] یعنی نماز به پای دارید و زکات دهید و خدا و رسول را اطاعت نمائید (که می رساند زنان پیغمبر نیز از دادن زکات معاف نیستند).
و در مورد مشرکین می فرماید: فَاِنْ تابُوا وَ اَقامُوا الصَّلوه وَ اتَوُا الزَّکوهَ فَاِخْوانُکُمْ فِی الدّینِ»[5] یعنی پس اگر آنان توبه کردند (از شرک و دشمنی) و نماز را به پا داشتند و زکات دادند ، برادران دینی شما می باشند.
چنانکه می بینیم پس از توبه ، مشرکین فقط نماز و زکات را میزان در برادر دینی شدن آنان معرفی کرده است و عبدالله بن سنان از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل می کند که وقتی (این آیه) نازل شد ، در ماه رمضان رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به منادی خود دستور دادند که اعلام کند «ای مردم خداوند متعال همچنان که نماز را بر شما واجب کرده ، زکات را نیز واجب نموده است و تا یک سال به آنها مهلت داد و در سال بعد چون ماه رمضان پایان یافت به منادی خود دستور داد که اعلام کند «ای مسلمانان زکات مال خود را بدهید تا اینکه نماز شما قبول گردد . پس آن حضرت مأمورین خود را جهت گرفتن زکات اعزام داشت و خداوند کسانی را که طلا و نقره را حبس کرده و زکات آنها را نمی دهند ، شدیداً نکوهش کرده و عذاب سختی برایشان بیان کرده است.[6]
از آیات فوق و آنچه ذکر شده اهمیّت زکات از دیدگاه قرآن روشن می گردد.
در قرآن کریم با اینکه پرداخت زکات به عنوان یک واجب مالی مورد تأکید قرار گرفته، اما به طور مشخص موارد وجوب آن معیّن نشده است و موارد وجوب آن در روایات بیان شده است
از آنچه گذشت می توان دریافت که در قرآن کریم؛ آمدن «زکات» در کنار «صلاة» نشان آن است که رابطه با خداوند متعال از طریق نماز حاصل شده و رابطه با مخلوق خداوند از راه ادای زکات برقرار می‌شود. همراهی این دو به جهت اهمیت ویژه آنها است؛ زیرا نماز در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است و زکات نیز در دین اسلام در بُعد اقتصادی و اجتماعی و ... بسیار اهمیت دارد و ذکر زکات در کنار نماز نشانه جامعیت اسلام و همه جانبه‌نگری دین مقدس اسلام است.
باید توجه داشت آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده، همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب، زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی، زکات به معنای پاکی. اگرچه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب- است.
همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام «زکات» در معنای لغوی (انفاق مال) به کار می‌رفته، نه در خصوص زکات واجب. علامه طباطبایی (ره) در ذیل آیه شریفه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُۆْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» (مائده، 55) «سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند همانها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند.») (بر اساس روایات متعددی از منابع شیعه و منابع اهل تسنن، این آیه شریفه در شأن امام علی (علیه السلام) نازل شده است)، می‌گوید: «اگر می‌بینید امروز وقتی زکات گفته می شود، ذهن منصرف به زکات واجب شده و صدقه به ذهن نمی آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب صدقه زکات نباشد، بلکه از این جهت است که در مدت هزار و چند سال گذشته از عمر اسلام، متشرعه و مسلمانان ، زکات را در واجب به کار برده ؛ وگرنه در صدر اسلام زکات به همان معنای لغوی خود بوده است و معنای لغوی زکات، اعم است از معنای مصطلح آن (زکات واجب فقهی)، و صدقه و انفاق مستحبی. در حقیقت زکات در لغت، مخصوصاً اگر در کنار نماز قرار گیرد، به معنای انفاق مال در راه خدا و مرادف آن است، همان که همین مطلب از آیاتی که احوال پیامبران گذشته را حکایت می‌کنند به خوبی استفاده می‌شود، مانند این آیه که درباره حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب می‌فرماید: «وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّكَاةِ » (انبیاء، 73) «ما وحى کردیم به آنان کارهاى نیک و نماز خواندن و زکات دادن را») و راجع به حضرت اسماعیل می‌فرماید: «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا» (مریم، 55) «اسماعیل چنان بود که همواره اهل خود را به نماز و زکات توصیه میکرد و در نزد خداوند پسندیده بود.»)
امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید: خداوند تبارک و تعالی زکات را مقرون به نماز کرده می فرماید: «اَقیمُوا الصَّلوهوَ اتُوا الزَّكوه» فَمَنْ اَقامَ الصَّلوهَ وَ لَمْ یُۆْتِ الزَّكوهَ فَكَاَنَّهُ لَمْ یُقِمِ الصَّلوهَ» یعنی پس هر کس نماز بخواند ولی زکات ندهد گویا نماز نخوانده است و خداوند یکی از نشانه های مۆمنان را دادن زکات ذکر کرده و می فرماید: «وَالَّذینَهُمْ لِلزَّكوهِ فاعِلُونَ»
و درباره حضرت عیسی (علیه السلام) در گهواره می‌فرماید: «وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا»(مریم، 31) «و خداى من به من دستور داد که تا زندهام نماز و زکات را ترک نکنم»)
ناگفته پیداست که در شریعت ابراهیم و یعقوب و اسماعیل و عیسی (علیه السلام) زکات به آن معنایی که در اسلام است نبود.
همچنین در قرآن می‌خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى»(اعلی، 15) «به تحقیق رستگارى یافت آن که تزکیه کرده و به یاد خدایش افتاده نماز گزارد») و «الَّذِینَ لا یُۆْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ» (فصلت، 7) «آنان که زکات را نمیپردازند، و آخرت را منکرند») و «وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ» (مۆمنون، 4) «آنهایى که دستور زکات را انجام می‌دهند») و آیات دیگری که در سوره‌های مکی و مخصوصاً سوره‌هایی که در اوایل بعثت نازل شده مانند سوره «حم سجده» و امثال آن.
چه این سوره‌ها وقتی نازل شدند که اصولاً زکات به معنای معروف و مصطلح فقهی هنوز واجب نشده بود، و لابد مسلمانان آن روز از کلمه زکاتی که در این آیات است، چیزی می‌فهمیده‌اند، بلکه این آیه مربوط به زکات: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ»(توبه، 103) دلالت دارد بر اینکه زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است، و از این جهت آن را زکات گفته‌اند که صدقه است، و چون صدقه پاک کننده است، زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است.
در قرآن کریم با اینکه پرداخت زکات به عنوان یک واجب مالی مورد تأکید قرار گرفته، اما به طور مشخص موارد وجوب آن معیّن نشده است و موارد وجوب آن در روایات بیان شده است.
پی نوشت ها:
[1]. سوره بقره، آیات 43، 82، 110، 177، و سوره نور آیات 37، 56 و سوره مجادله، آیه 13 و سوره احزاب، آیه 33، و سوره لقمان، آیه 4، و سوره‌روم، آیه 36 و ....
[2]. وسائل الشیعه، ج 6، باب 3، ص 11، ح 2.
[3]. سوره مۆمنون، آیه 4.
[4]. سوره احزاب، آیه 33.
[5]. سوره توبه، آیه 11.
[6]. وسائل الشیعه، ج 6، ص 3، ح 1.
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
اسلام کوئیست
سایت اندیشه قم
مطالب مرتبط:
مهمترین عمل بعد از واجب ترین واجبات چیست؟
ملازمه زکات و نماز در قرآن کریم
https://article.tebyan.net/271563