فرهنگ اقتصادی
آهن ربا، ذره آهن را هر کجا که باشد، به سمت خود می کشد. اگر یک مقدار پنبه را از کنار یک آهن ربا عبور دهید، آهن ربا کششی نسبت به پنبه ندارد، اما اگر مقداری خرده آهن را درون پنبه قرار دهیم، در این حالت پنبه به سمت آهن ربا کشیده شده و جذب آن می شود. در این جا خود پنبه جذب نمی شود، بلکه براده های آهنی که با خود آهن ربا هم جنس هستند، به سمت آن کشیده می شوند.
معصیت ها مثل آهن ربا و لقمه حرام مانند ذرات آهن است، وقتی که انسان در وجودش لقمه حرام نباشد، می تواند از کنار معصیت ها عبور کند و خود را نگه دارد. اما وقتی که لقمه حرامی را خورد، از کنار معصیت که می گذرد مجذوب آن می شود، این خاصیت درونی نان و لقمه حرام است. اما لقمه صد درصد حلال که انسان کار صحیح درستی را انجام داده است و اجرت طیّب و صحیح و طاهری را در مقابل آن به انسان داده اند- که البته این کم پیدا می شود- وقتی که این لقمه را انسان مصرف می کند، از کنار عبادات که می گذرد، عبادات او را جذب می کنند، از کنار امامزاده که می گذرد، به زیارت آن میل و گرایش پیدا می کند. میل و گرایش به مسجد و روضه و تربت شهدا پیدا می کند و این جزء خاصیت و ذات لقمه ای است که از همه جهت حلال باشد. هنگامی که انسان آن را مصرف می کند در انسان نوری را ایجاد می کند.
عمل نیکوی "قرض دادن"، از امور مستحبی است که در قرآن و اسلام بسیار بر آن تاکید شده است به طوری که در چهارده آیه از سوره های مختلف قرآن این موضوع مطرح شده است. «قرض» در لغت به معنای «وام» است که در قرآن مجید نیز به آن اشاره شده است. بهترین نوع قرض، قرض الحسنه یا همان وام نیکو است که قرآن برای آن شرایطی قائل شده است:
چهارشنبه ۱۹ تیر ۱۳۹۸ ساعت ۱۱:۲۰
1.قرض الحسنه باید در دست افرادی قرار گیرد که محتاج هستند
2.با اخلاص همراه باشد
3. بدون منّت و آزار باشد
روایات و آیات موجود در مورد این عمل نیک، بیان می کنند که قرض "حسن"، نه تنها به حل بسیاری از گرفتاری های مردم کمک می کند، بلکه یک رفتار ارزشی و مؤثر در خودسازی و شکوفایی فردی و اجتماعی است. درست در نقطه مقابل آن قرض "ربوی" که نابودکننده روح ایثار، برادری، برابری و بسیاری از فضایل انسانی است.
در سوره های مختلفی از جمله تغابن، مائده، حدید، بقره، مزمل و ... به آیاتی برخورد می کنیم که همگی درباره اهمیت قرض و فضیلت آن هستند.
سوره تغابن آیات 17و 18:
«إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ؛ اگر به خدا وام نیکو بدهید، آن را برای شما چند برابر می‌کند و شما را میآمرزد و خدا، سپاسگزار، بردبار، دانای نهان و آشکار، عزیز و استوار است»
سوره حدید آیه 18
گاهی قصد داریم کالایی بخریم یا از خدمتی استفاده کنیم، اما پولش را نداریم! در این مواقع چه باید کرد؟ اولین و بهترین پیشنهاد سواد مالی این است: از این هزینه صرف‌نظر کن تا وقتی که به اندازۀ خرید این کالا یا خدمت پول‌هایت را جمع کرده باشی؛ سپس هزینه کن.
گاهی این هزینه اجتناب‌ناپذیر و ضروری است، مانند هزینۀ درمان. در این صورت، می‌شود از صندوق اضطراری استفاده کرد و پس از گشایش، مبلغ را به صندوق بازگرداند. در نهایت، اگر صندوق اضطراری نیز خالی بود، چاره‌ای جز قرض گرفتن نیست.
در موقعیت‌های غیراضطراری، سواد مالی به گرفتن قرض توصیه نمی‌کند. آموزه‌های اسلامی نیز قرض گرفتن را ناپسند می‌دانند. بله؛ قرض دادن پسندیده است، اما قرض گرفتن، نه. در روایات، معصومین (ع) انسان‌ها را از قرض گرفتن باز داشته و پیامدهای نامطلوب آن را بیان کرده‌اند: رنج و اندوه، خواری، گرفتاری، پیری چهره، سرگردانی ذهن، بی‌خوابی، بلای بزرگ، موجب ننگ و از بین برندۀ دین.
موضوع مورد تحقیق دارای سه بخش است در زمینۀ: قرض الحسنه، ربا و فلسفۀ آن دو، بخش اول دربارۀ حرام بودن ربا و معانی آن، و قرض و مبانی امام در این باره است. بخش دوم دربارۀ فلسفۀ حرمت ربا و تحسین و فلسفۀ قرض است و بخش پایانی دربارۀ قرض در قرآن و سنّت و...
۱ - تنظیم و ثبت سند دیون
باید سند دیون، طبق موازین شرع تنظیم و ثبت شود.
«یـایها الذین ءامنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه ولیکتب بینکم کاتب بالعدل ولا یاب کاتب ان یکتب کما علمه الله فلیکتب ولیملل الذی علیه الحق ولیتق الله ربه ولا یبخس منه شیــا فان کان الذی علیه الحق سفیهـا اوضعیفـا او لایستطیع ان یمل هو فلیملل ولیه بالعدل...؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که بدهی مدت داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‌ای از روی عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسی که قدرت بر نویسندگی دارد، نباید از نوشتن- همان طور که خدا به او تعلیم داده- خودداری کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار اوست بپرهیزد، و چیزی را فروگذار ننماید! و اگر کسی که حق بر ذمه اوست، سفیه (یا از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) است، یا (به خاطر لال بودن،) توانایی بر املا کردن ندارد، باید ولی او (به جای او،) با رعایت عدالت، املا کند!........»
(طبق یک احتمال «کما علمه الله» یعنی آن گونه که خداوند فقه و احکام آن معامله را به ایشان تعلیم داد بنویسد، بنابراین احتمال، امر برای وجوب است.
۲ - مهلت دادن به بدهکار
باید به بدهکار تنگدست، تا هنگام توان آن بر پرداخت بدهی خویش به سهولت و آسانی مهلت داد.
«یـایها الذین ءامنوا اتقوا الله وذروا ما بقی من الربوا ان کنتم مؤمنین• وان کان ذو عسرة فنظرة الی میسرة..؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده، رها کنید اگر ایمان دارید. • ..... • و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید! (و در صورتی که براستی قدرت پرداخت را ندارد،) برای خدا به او ببخشید بهتر است اگر (منافع این کار را) بدانید!»
۳ - عدالت کاتب
باید عدالت کاتب، در تنظیم اسناد دین مراعات شود.
«یـایها الذین ءامنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه ولیکتب بینکم کاتب بالعدل...؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که بدهی مدت داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‌ای از روی عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد!.....»
رعایت حق همکیش و برادر ایمانی طلبکار نقش مهمی در اعتمادسازی، انگیزه و رغبت افراد متمکن در قرض دادن به دیگران دارد و در حاکمیت بخشی فضای آرامش و امنیت در حوزه اقتصادی مؤثر است، از همین‌رو در آموزه‌های دینی تأکید شده است که باید بدهکار مواردی را در حق طلبکار رعایت کند که یکی از این موارد تلاش برای پرداخت بدهی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی نوشت: از وظایفی که در آموزه‌های دینی، همکیشان و برادران دینی در حق همدیگر دارند پرداخت بدهی و دیون همدیگر است؛ از امام باقر(ع) نقل شده است که از حقوق برادران مؤمن و همکیش آن است که بدهکاریش را بپردازد. (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۱۶۹)
رسول خدا(ص) در ارزش پرداخت بدهی بدهکار فرمودند: محبوب‌ترین کارها نزد خدا سه چیز است: «پرداخت بدهی بدهکار و...» (محمد بن جعفر برقی، المحاسن، جلد ۲، صفحه ۳۸۸) و در سخنی دیگر نیز فرمودند: «هر کس می‌خواهد دعایش مستجاب شود یا اندوهش زدوده شود، اندوه بدهکار ناتوان را برطرف کند.» (متقی هندی، کنزل العمال ج ۶، ص ۲۱۵)
امیرمؤمنان علی(ع) درباره ارزش یاری رساندن به بدهکار فرمودند: «کسی که به مالی دست یافت و به بدهکاران یاری رساند و در کسب ثواب و ادای حقوق صبر کند با این ویژگی‌ها به شرف دنیا و فضایل آخرت می‌رسد.» (ابن شعبه حرانی، تحف‌العقول، ص۱۸۶)؛ امام باقر(ع) نیز فرمودند: ای جابر، سوگند به خدا که شیعه ما نیست مگر آن که از خدا پروا و پیروی کند و شناخته نمی‌شوند مگر با دستگیری از بدهکاران.» (محمد بن یعقوب کلینی، الكافی، ج ۲، ص ۷۴، ح ۳)
مهلت دادن به بدهکار
مهلت دادن به همکیش و برادر مؤمن بدهکار از رسالت‌های همکیشان نسبت به همدیگر است. قرآن در آيه ۲۸۰ سوره بقره به يكى از حقوق بدهكاران اشاره می‌کند كه اگر از پرداختن اصل بدهى خود عاجز باشند، بايد براى پرداختن اصل بدهى به آنها مهلت داده شود.
۱ - استحباب قرض دادن
در منابع فقهی حکم به وجوب قرض دادن - حتی در صورت توانایی - نشده؛ بلکه مستحب مؤکد دانسته شده است.
با این وجود قرض دادن به برادران دینی، سنتی اسلامی و از مستحباتی است که در آیات و روایات تأکید فراوانی بر آن شده و خودداری از آن در صورتی که توان مالی وجود داشته باشد، عملی ناپسند و مورد نکوهش است.
۲ - بیان روایات
روایات فراوانی در مورد قرض وجود دارد که به یک مورد آن اشاره می‌کنیم:
۲.۱ - روایتی از پیامبر
پیامبر اسلام (صلي‌الله‌عليه‌وآله) در نکوهش کسانی که توان مالی دارند، اما از قرض دادن خودداری می‌کنند فرمود: «کسی که برادر مسلمان و نیازمندش برای قرض گرفتن به او روی بیاورد و او با این‌که توانایی دارد، خواسته وی را تأمین نکند، خداوند از بهشت محرومش می‌سازد».
فرآیند سرمایه گذاری و انجام مراحل آن مستلزم تصمیم گیری در مورد انتخاب نوع اوراق بهادار، میزان و مبلغ سرمایه گذاری و زمان مشخص برای سرمایه گذاری می باشد. اوراق بهادار اسلامی به عنوان ابزاری نوین در بانکداری اسلامی، نوعی سپرده بانکی و اوراق قرضه دولتی می باشد که دارای ایمنی و امنیت مناسبی جهت سرمایه گذاری است. رشد و توسعه اوراق بهادار اسلامی در سالهای اخیر، عمدتا به دلیل نقشی که در تامین مالی و سرمایه گذاری ها داشته است، مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از ابزارهای مالی اسلامی در نظام مالی کشور ایران، به عنوان یک کشور اسلامی، می تواند از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد. به طوری که به نظر می رسد بهره مندی از ابزارهای مالی اسلامی می تواند بسیاری از مشکلات تامین مالی بخشهای مختلف اقتصادی کشور را حل نماید. به این منظور این مقاله به دنبال توضیح و ارائه یک چارچوب مفهومی جهت بررسی عوامل موثر بر تصمیمات سرمایه گذاری در اوراق بهادار اسلامی است. طبق تئوری رفتار برنامه ریزی شده عوامل مختلفی می تواند بر تصمیمات سرمایه گذاران و همچنین انگیزه آنها به سرمایه گذاری در این اوراق تاثیرگذار باشد.
- نویسنده : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
- ناشر : انتشارات سمت
- مدل : کتاب دانشگاهی
کتاب مبانی اقتصاد اسلامی نوشته پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، توسط انتشارات سمت با موضوع اقتصاد، اقتصاد اسلامی، اسلام و اقتصاد به چاپ رسیده است.
كتاب برای دانشجويان رشته اقتصاد در مقطع كارشناسی به عنوان منبع كمكی درس «مبانی اقتصاد اسلامی» تدوين شده است.
هر چند بازارهای بدهی جزء لاینفکی از بخش مالی میباشند، مع هذا با عنایت به این مهم که احکام اسلام، مطالبه و پرداخت بهره را برای مسلمانان حرام دانسته است، در کشورهایی که بخش عمده ای از جمعیت را مسلمانان تشکیل می دهند نمی توانند برای پاسخ به نیازهای مالی خود از بازارهای بدهی کلاسیک (مبتنی بر بهره) استفاده کنند. از این رو در این کشورها تقاضای قابل توجهی برای توسعه یک بازار بدهی جایگزین وجود دارد که با معیارها و احکام اسلام نیز مطابقت داشته باشد. در نتیجه طی چند سال اخیر اوراق اسلامی که مطابق با احکام اسلامی بوده و به صکوک معروف است، رشد چشمگیری داشته و توسط شرکت ها و دولت ها طراحی و منتشر شده است. در ایران علیرغم اجرای احکام اسلام در نظام بانکداری و بازار بورس هنوز اقدام موثری در جهت انتشار ابزار صکوک صورت نپذیرفته است. در این مقاله سعی شده است با توجه به عوامل موثر بر انتشار صکوک، مدل مناسب طراحی و ظرفیت بالقوه انتشار صکوک در ایران محاسبه گردد. به همین منظور از دو سناریو (کل صکوک منتشر شده در جهان و صکوک منتشر شده در کشورهای اسلامی) جهت پیش بینی ظرفیت صکوک استفاده شده است. از سوی دیگر با استفاده از آمار صکوک استخراج شده، سعی شده است تا میزان ظرفیت سرمایه گذاری ناشی از انتشار صکوک محاسبه گردد. دوره زمانی مورد استفاده برای پیش بینی صکوک سالهای 1990 تا 2010 و برای سرمایه گذاری سالهای 1353 تا 1387 می باشد.